Umumiy pedagogika o‘. J. Yo‘ldoshev tahriri ostida
Download 485.96 Kb.
|
2 5438136192598023813
|
Didaktika — bu ta’lim nazariyasi va ta’lim texnologiyasi to‘g‘risidagi fan deb ta’rif bermoqda. Didaktika fan sifatida o‘z predmetiga ega. Didaktikani predmeti —ta’lim qonuniyatlari va prinsiplari, uning maqsadi, ta’lim mazmunining imiy asoslari, metodlari, vositalari, shakllari, natijasi.
Didaktika umumiy va xususiyga bo‘linadi. Umumiy didaktika ta’lim jarayonini qonuniyatlarini o‘rganib, ta’lim natijasini tahlil etadi, ta’lim metodlari, ta’limni tashkil etish shakllarini va vositalarini aniqlaydi. Xususiy didaktika turli o‘quv predmetlarini o‘qitishda ta’lim qonuniyatlarini, mazmunini, metod va shakllarni o‘rganadi. Didaktika fan sifatida quyidagi muammolar bilan shug‘ullanadi: Nima uchun o‘qitish kerak? (ta’lim maqsadi). Kimni o‘qitish? (ta’lim subyektlari). Samaradorlikni ta’minlovchi ta’lim strategiyalari? (ta’lim prinsiplari). Nimani o‘qitish? (ta’lim mazmuni). Qanday o‘qitish? (ta’lim metodlari). Ta’limni qanday tashkil etish? (ta’limni tashkil etish shakllari). 45 Ta’limda qanday vositalar qo‘llaniladi? (darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, kompyuter dasturlari, didaktik materiallar va b.). Ta’lim natijasida nimaga erishiladi? (ta’lim natijasini xarakterlovchi mezon va ko‘rsatkichlar). Ta’lim natijasi qanday nazorat qilinadi va baholanadi? (ta’lim natijasini baholash va nazorat qilish metodlari). Ta’lim nazariyasining asosiy kategoriyalari Ta’lim nazariyasi mustaqil fan sifatida o‘z obyekti va predmetiga ega bo‘lganidek o‘z kategoriyalar tizimiga (ta’lim, ma’lumot, o‘qitish, o‘qish, bilim, malaka, ko‘nikma, hamda ta’lim maqsadi, prinsipi, mazmuni, metodi, shakli, natijasi) ega. So‘nggi paytlarda didaktik tizim va ta’lim texnologiyasi kategoriyalari ham qo‘llanilmoqda. Ta’lim — o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga ma’lum bir maqsadga erishish uchun, ushbu maqsad talab etgan mazmunni u yoki bu metodlar yordamida aniq shakllarda yetkazib beriladigan va natijaga ega bo‘lgan jarayondir. O‘qitish — ta’lim maqsadini amalga oshiruvchi o‘qituvchini o‘rgatuvchilik faoliyatidir. O‘qish — o‘quvchini o‘rganuvchilik faoliyatidir. Ma’lumot — ta’lim jarayonida o‘zlashtirilgan bilim, malaka, ko‘nikmalar tizimidir. Bilim — tabiatda, jamiyatda, inson ongida amal qiladigan qonuniyatlarning turli belgilar vositasida moddiylashtirilgan ko‘rinishidir. Ko‘nikma—ilgari olingan tajriba asosida harakatni bajara olish qobiliyatidir. Malaka—yuksak darajada o‘zlashtirishni xarakterlovchi harakatdir. Maqsad—kutilgan, lekin erishilmagan natija. Ta’lim prinsipi—ta’lim jarayonida amal qilinishi zarur bo‘lgan talab va qoidalar yig‘indisi. Ta’lim mazmuni—o‘qituvchi tomonidan berilishi, o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlar tizimi va axloqiy g‘oyalar to‘plamidir. Ta’lim metodi—ta’lim maqsadiga erishish yo‘li va usuli. Ta’lim shakli—o‘quvchilar miqdori, joy va vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limni tashqi ko‘rinishidir. Ta’lim jarayoni mohiyatini tushunish uchun ta’lim nazariyasining asosiy tushunchalarini: ta’lim, ta’lim jarayoni, o‘qish, o‘qitish farqlash zarur. Ta’lim nazariyasida ushbu tushunchalarga berilgan yagona ta’riflar mavjud emas. «Ta’lim — bu maqsadga yo‘naltirilgan, boshqariladigan jarayon «bunda» o‘qituvchi bilimlarni uzatadi, topshiriqlar beradi, bilimlarni ongli o‘zlashtirish, mustahkamlash va qo‘llash metod va usullarini o‘rgatadi, bilim, ko‘nikma, malaka sifatini tekshiradi. U hamisha o‘quvchilarni bilish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qayg‘uradi.» (B. P. Yesipov). «Ta’lim deganda biz o‘qituvchilarni o‘quvchilar bilan bilimlarini mustahkamlash va o‘zgartirishga asoslangan tizimli va rejali ishlarini tushunamiz» (V. Okon). 46 «Ta’lim — o‘quvchilarni ilmiy bilim, ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirish, ijodiy qobiliyatlari, dunyoqarashlari, axloqiy-estetik qarashlari bo‘yicha faol o‘quv-biluv faoliyatini stimullashtirish va tashkil etish jarayoni» (E.S.Rapatsevich). Ta’lim tushunchasi turlicha talqin qilinishiga qaramasdan, uning umumiy xususiyatlari mavjud. Krivshenko tomonidan ta’limga quyidagicha ta’rif berilgan. Ta’lim deganda, biz o‘qituvchi rahbarligidagi o‘quvchining maqsadga yo‘naltirilgan faol bilish faoliyatini tushunamiz. Buning natijasida o‘quvchilar ilmiy bilimlar tizimini o‘zlashtirib, o‘quvchilarni o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari shakllanadi, bilish va ijodiy qobiliyat va ehtiyojlari hamda o‘quvchilar shaxsini axloqiy fazilatlari rivojlanadi. Ta’lim jarayoniga mutaxassislar turlicha ta’rif beradilar. «ta’lim jarayoni — bu o‘quvchini o‘qituvchi rahbarligida bilimlarni o‘zlashtirish yo‘lidagi harakati» (N. V. Savin). «Ta’lim jarayoni - o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma, malakalar bilan qurollantirish va ularni rivojlantirish hamda tarbiyalash maqsadiga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining birligini ifodalaydi» (G. I. Shukina). «Ta’lim jarayoni —bu o‘quvchilarni o‘qitish vazifalarini hal etiladigan o‘qituvchi va o‘quvchining maqsadga yo‘naltirilgan aloqadorligidir» (Yu.K.Babanskiy). Ta’lim jarayonini turlicha talqin etilishi ushbu jarayonni murakkab jarayon ekanligidan dalolat beradi. Agar yuqoridagi ta’riflarni umumlashtirsak, ta’lim jarayonida o‘quvchi o‘qituvchi rahbarligida o‘zining bilish faoliyati motivlarini anglashi, borliq to‘g‘risidagi ilmiy bilimlar tizimini o‘zlashtirishi natijasida ilmiy dunyoqarashlari shakllanishi, har tomonlama aqliy va axloqiy jihatdan kamol topishini ifodalanishini ko‘ramiz. Ta’lim jarayoniga tegishli bo‘lgan quyidagi xususiyatlarni uchratishimiz mumkin a) maqsadga yo‘nalganlik; b) bir butunlilik; d) ikkitomonlamalik; e) o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining birligi; f)o‘quvchilarni rivojlanishi va tarbiyasini boshqarish; g) ushbu jarayonni boshqarish va tashkillash. Ta’lim jarayoni o‘quvchining o‘qish va o‘qituvchining o‘qitish faoliyatlaridan tashkil topgan. O‘qish — bu o‘quvchini o‘qituvchi vazifalari va shaxsiy bilish ehtiyojlari asosi bo‘yicha ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishini ifodalovchi maqsadga yo‘nalgan, faol, ongli, bilish faoliyati hisoblanadi. O‘qitish — bu o‘qituvchining o‘quvchilarda ijobiy o‘qish motivlarini shakllantirish, holdisa va jarayonlarni o‘zlashtirishlarini tashkil etish, o‘zlashtirgan bilimlarini qo‘llay olishlarini, bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishlarini ta’minlash bo‘yicha maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati. Shunday qilib ta’lim jarayoni quyidagi vazifalarni bajaradi: O‘quvchilarni o‘quv-biluv faolligini stimullashtirish; Bilish ehtiyojlarini shakllantirish; O‘quvchilarni ilmiy bilim, ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirish bo‘yicha bilish faoliyatini tashkil etish; O‘quvchilarni bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish; 47 Ijodiy faoliyat va o‘z-o‘zini o‘qitish uchun ko‘nikma va malakalarni shakllantirish axloqiy estetik madaniyatni tarbiyalash va ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Ta’lim jarayonining gnoseologik asoslari Har qanday ta’lim jarayonining metodolik asosini bilish nazariyasi tashkil etadi. An’anaviy ta’lim jarayonining asosi materialistik bilish nazariyasi hisoblanib, obyektiv borliqni moddiyligini, uni o‘zlashtirilishini ifodalab, bilish jarayonini mohiyatini ochib beradi. Materialistik falsafaga asosan bilish jarayoni bu obyektiv moddiy borliqni bizning ongimizda aks etishidir. Ammo bu obyektiv reallikni ongimizda shunchaki aksi emas, bu jarayonlarni mavhumlashtirish, ilmiy tushunchalarni, qonun va qonuniyatlarni shakllanish jarayoni hisoblanadi. Bunda hodisa va jarayonlar, ularni ichki qonuniy bog‘lanishlari mohiyati ochib beriladi. Bizni o‘rab turgan dunyoni bilishimiz sezgilardan boshlanadi. Obyektiv dunyoni bizning sezgi organlarimizga ta’siri his etishimiz va tasavvurlarni paydo bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun Jan Jak Russo sezgini bolaning birlamchi aqli deb hisoblagan. Sezish tevarak-atrofdagi, narsa va hodisalarning sezgi organlarimizga ta’sir etuvchi ayrim sifatlarining ongimizda aks etishidir. Bunda har bir sezgi organ, ya’ni analizator I.P.Pavlov ta’kidlab o‘tganidek, hodisa va jarayonlarni ayrim sifatlarini idrok qiladi. Ya’ni real olamdagi narsa va hodisalarni sifatlarini sezishimiz mumkin. Sezishdan so‘ng idrok qilishga o‘tamiz. Idrok umuman tevarak-atrofimizdagi hodisa va narsalarni ongimizda aks etishidir. Sezgilar singari idrok qilish ham tashqi narsa va hodisalar, ularning manbalari yo‘qolishi bilan to‘xtaydi. Bilish jarayoni sezish va idrok qilish bilan to‘xtamaydi. So‘ngra tasavvur qilishga o‘tamiz. Tasavvurlar bosh miya po‘stining silliqligi tufayli odamning ongida uzoq vaqt saqlanib qoladigan idrok va sezgilarning izidir. Tajriba vositasida insonda tasavvurlar ko‘lami ko‘payib boradi.Tasavvurlar fikrlashda, tushunchalar tarkib topishida muhim rol o‘ynaydi. Tasavvurlar muayyan umumlashmalaning mavjudligi bilan bog‘liq. Sezishlar, idrok etishlar, tasavvurlar sezib bilishning tarkibiy qismi bo‘lsada, ular ham real borliqni bilish muammosini to‘laligicha hal qila olmaydi. Inson faqat tafakkur jarayonidagina biror jarayon va hodisa mohiyatini, munosabatning sababli bog‘lanishlarini aniqlaydi va shu orqali voqelikni chuqur, to‘liq, to‘g‘ri aks ettirishga erishadi. Tafakkur bilishning yuqori shakli hisoblanadi. Tafakkur I.P.Pavlov ta’limotiga ko‘ra, nerv bog‘lanishlari yoki assotsiatsiyalarning hosil bo‘lishidan iborat. Insonda analiz, sintez, induksiya, deduksiya kabi mantiqiy operatsiyalar yordamida tushuncha, fikr-mulohazalar hosil bo‘ladi. Ularning oliy shakli qonuniyatlar yaratishdir. Jonli mushohada uchun birinchi signal sistemasi, abstraksiya uchun esa ikkinchi signal sistemasi asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Abstrakt tafakkur voqelik bilan aloqada bo‘lgan taqdirdagina bilimlarni chuqurlashtiradi. Birinchi va ikkinchi signal sistemalarining birligi bilimlarni chuqur va haqiqiy bilimlarga aylantiradi. Jonli mushohada va tafakkur hamisha insonni amaliy faoliyatiga asoslanishi kerak. 48 Inson tabiat va jamiyatdagi qonuniyatlarni ochib, o‘z faoliyatida ulardan foydalanishga intiladi. Har qanday nazariy bilimlarning qiymati, uning amaliyotga qanchalik xizmat qilishi bilan belgilanadi. Nazariya amaliyotdan kelib chiqib, amaliyotning o‘zini yaxshi yo‘lga qo‘yishga ko‘maklashadi. Ta’lim jarayonining qonuniyatlari va harakatlantiruvchi kuchlari Ta’lim jarayonining metodologik asosi bilish nazariyasi, harakatlantiruvchi kuchi esa ziddiyatdir. Ziddiyatlar ta’lim jarayonining rivojlantirish va takomillashtirish manbaidir. Jamiyatning uzluksiz ta’lim tizimiga qo‘ygan talabi bilan muayyan sharoitda ta’lim jarayonining imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyat ta’lim jarayonining asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Bu ziddiyat umuman ta’lim jarayonini, o‘quv dasturlarini, ta’limning shakl va metodlarini takomillashtirishning muhim manbaidir. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar oldiga qo‘yiladigan vazifa bilan o‘quvchilarning bilimlari va aqliy rivojlanishi darajalari o‘rtasidagi ziddiyat katta ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonidagi ziddiyatlarni hal etish eng maqbul ta’lim metodlari, vositalarini tanlashni taqozo etadi. O‘qituvchilarning o‘quv-biluv jarayonidagi turli ziddiyatlarni, bu ziddiyatlarni namoyon bo‘lish sharoitlarini o‘rganishi va darslarni tashkil etishda ularni hisobga olishi, ta’limni bolalar uchun yoqimli mashg‘ulotga aylantirish imkonini beradi. O‘quv jarayonini tashkil etishning umumiy me’yorlari ta’lim qonuniyatlari va prinsiplari bilan bog‘liq. Qonuniyat butun ichidagi qismlar o‘rtasidagi obyektiv, takrorlanib turuvchi ichki bog‘lanishlarni ifodalaydi. Pedagogikada ta’lim qonuniyatlari ta’lim jarayoni komponentlari maqsad, mazmun, metod, shakl, natija orasidagi aloqalarni ifodalaydi. Ta’lim jarayoni qonuniyatlarining mohiyatini ochish, tartibga solish ustida rus ta’lim nazariyachilari N.A. Sorokin, I.Ya. Lerner, Yu.K. Babanskiy, M.N.Skatkin, I.V. Zagviyazinskiylar tadqiqot ishlarini olib borganlar. Pedagogikada umumiy va xususiy, ichki va tashqi, didaktik hamda o‘quv- biluv, psixologik va tashkiliy qonuniyatlar farqlanadi. Ushbu qonuniyatlarga misollar keltiramiz. Pedagogikada ta’lim maqsadi va mazmuni jamiyatni shaxsni ma’lumot darajasiga qo‘ygan talabiga bog‘liq - bu umumiy qonuniyat. Pedagogikada ta’limni natijaviyligi o‘quvchilarni ongli faoliyatiga bog‘liqligi - bu xususiy qonuniyat. Pedagogikada ta’lim samaradorliligi ta’lim muassasasining moddiy-texnik bazasiga bog‘liqligi - bu tashqi qonuniyat. Pedagogika bo‘yicha o‘quv materialini chuqur va izchil o‘zlashtirilishi o‘quvchilarni faolligi va mustaqilligiga bog‘liqligi - bu ichki qonuniyat. Pedagogikada ta’lim natijasi o‘quvchilarni ta’lim maqsadini anglaganligiga va qabul qilganligiga bog‘liqligi - bu didaktik qonuniyat. O‘quv materialini o‘zlashtirishni mahsuldorligi ta’limni muammoliligi darajasiga bog‘liqligi - bu o‘quv-biluv qonuniyati. 49 O‘quvchilarni rivojlanishi darajasi ular munosabatda bo‘ladigan odamlarning rivojlanganlik darajasiga bog‘liqligi - bu ijtimoiy-psixologik qonuniyat. Ta’lim jarayoni samaradorliligi jarayonni o‘qituvchi tomonidan oqilona boshqarishi va tashkil etishiga bog‘liqligi - bu tashkiliy qonuniyat. Bundan tashqari, an’anaviy tarzda ta’lim jarayonining asosiy qonuniyatlariga quyidagilar kiradi. Ta’limni jamiyat ehtiyojiga bog‘liqligi qununiyati. Ta’lim jarayonida ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funksiyalarni aloqadorligi qonuniyati. Ta’lim jarayonida o‘qitish va o‘qish jarayonlarining birligi qonuniyati. Ta’lim jarayonida mazmunni maqsadga bog‘liqligi qonuniyati. Ta’lim jarayonida metod va shaklni mazmun bilan aloqadorligi qonuniyati. Ta’lim samaradorligi o‘qituvchi tomonidan qo‘llanilgan metodlarga bog‘liqligi qonuniyati. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni yosh va individual xususiyatlarini inobatga olinishi qonuniyati. Ta’lim samaradorligini ta’lim sharoitlariga bog‘liqligi qonuniyati. O‘qituvchi ta’lim jarayonining qonuniyatlarini yaxshi bilsagina, ta’lim jarayonini ongli, samarali boshqara oladi. O‘qituvchi unutmasligi kerak, ta’lim jarayonida didaktik qonuniyatlar bilan birga psixologik, fiziologik, gnoseologik qonuniyatlar ham mavjud. Ta’lim jarayonining qonun va qonuniyatlari ta’lim jarayonining prinsiplari va qoidalari uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Demak, pedagogika fani o‘qituvchisi o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi hamkorlik faoliyati natijasi turli qonuniyatlarni hisobga olishga bog‘liqliligini tushunishi kerak. Pedagogikada qonuniyatlar ta’im prinsiplarini aniqlaydi. Ta’lim prinsiplari o‘quv jarayoni qonuniyatlari va maqsadi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Prinsiplar -bu ta’lim jarayonini o‘tkazish va tashkil etishga qo‘yilgan me’yoriy talablar va boshlang‘ich g‘oya hisoblanadi. Ta’limning barcha prinsiplari o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, tizim ko‘rinishida umumdidaktik, tashkiliy uslubiy prinsiplardan tashkil topgan. Ta’limning didaktik prinsiplari bevosita pedagogik ta’lim prinsiplariga ham taalluqlidir. Umumdidaktik prinsiplar - ta’lim mazmunini umumiy qonuniyat va maqsadga mos holda aniqlovchi, pedagogik nazariya, konsepsiyaning asosiy holatlarini ifodalaydi. Bu quyidagi prinsiplar: ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funksiyalarning birligi prinsipi pedagogik bilim, ko‘nikmalar tizimini shakllanishini, shaxsiy sifatlarni, individual sifat va fazilatlarni rivojlanishini, kasbiy ahamiyatli qadriyatlarni tarbiyalashni o‘z ichiga oladi; ta’lim metodlari va mazmunining ilmiyligi prinsipi pedagogik amaliyot va zamonaviy ilmiy pedagogik bilimlar orasidagi aloqadorlikni ifodalaydi. Bu aloqadorliklar pedagogikada ta’lim metodlarini tanlashni aniqlaydi; 50 ta’limni amaliyot bilan aloqadorligi prinsipi pedagogikani o‘qitish jarayonida pedagogik bilimlarni real pedagogik jarayonda qo‘llashni nazarda tutadi; tizimlilik va ketma-ketlik prinsipi o‘qitish va o‘qishni aniq tartibda amalga oshirishni taqozo etadi. ko‘rgazmalilik prinsipi talabalarga pedagogika bo‘yicha o‘quv materialini chuqur va ongli anglagan holda qayta ishlash uchun, o‘rganilayotgan pedagogik hodisa va obyektlarni obrazlarini ko‘rsatishni taqozo etadi. onglilik va faollik prinsipi o‘qish maqsadini mustaqil shakllantirishni, o‘z ishini rejalashtirish va tashkillashtirishni, o‘quv vazifalarini hal etish yo‘llarini mustaqil topishni, o‘zlashtirilgan bilimlarni ahamiyatini anglashni taqozo etadi. Ta’limdagi faollilik -bu pedagogika bo‘yicha ongli o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni natijasi sifatida namoyon bo‘ladigan o‘qishning aqliy va amaliy tomoni hisoblanadi: izchillik prinsipi bilimlarni talabalar xotirasida izchil mustahkamlanishini talab etadi; pedagogika mazmuni bo‘lg‘usi pedagogni shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilishi zarur; pedagogik ta’lim mazmuni pedagogika fanining zamonaviy rivojlanish tendensiyalariga mos bo‘lishi kerak; pedagoglarni tayyorlash natijalari kasbiy-pedagogik faoliyat talablariga mos bo‘lishi talab etiladi. Tashkiliy-uslubiy prinsiplar - pedagogikani o‘qitish jarayoni metodlari va tashkiliy shakllarini aniqlovchi holatlar. Bularni ko‘rib chiqamiz: pedagogikada ta’lim jarayonining birligi va bir butunligi prinsipi, o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatini birligi va o‘zaro aloqadorligini ifodalaydi; talabalar o‘quv ishida yakka va guruhli shakl va usullarini ratsional uyg‘unligi prinsipi, pedagogika bo‘yicha ta’lim mazmunini o‘zlashtirish samaradorligi yakka, guruhli, jamoa shaklida amalga oshirilganda oshirilishini ifodalaydi; o‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirish prinsipi, hayotda pedagogik bilimlarni amaliy ahamiyatini ko‘rsatishni, pedagogika sohasidagi yangi fan yutuqlarini o‘quv materialiga kiritishni taqozo etadi. Ta’lim jarayonining tuzilishi va funksiyalari O‘quv jarayoni qonuniyatlari va ziddiyatlari uning vazifalarini keltirib chiqaradi. Ta’lim jarayoni quyidagi vazifalarni bajaradi: ma’lumotli qilish, tarbiyalash, rivojlantirish. Ta’lim jarayonining ma’lumotli qilish vazifasi tabiat, jamiyat, texnika, inson to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zlashtirishi, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, qobiliyatlarini o‘stirish bilan xarakterlanadi. Ta’lim jarayonining navbatdagi vazifasi rivojlantirishdir. Ta’limning ushbu vazifasi nutqning rivojlanish bilan, so‘z zaxirasining ortishi bilan, tafakkurni, his- tuyg‘uni, tasavvurni rivojlanishi bilan, qobiliyatni rivojlanishi bilan xarakterlanadi. 51
Ta’lim jarayonini tarbiyalovchi vazifasi o‘quvchilarda mehnatsevarlikni, mas’uliyatli, axloqiy normalarni, estetik ideallarni, tafakkur madaniyatini shakllantirishi bilan xarakterlanadi. Demak, o‘qitishning asosiy ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalari, tashkiliy, strukturali, psixologik, integratsion, differensiotsion, konsultatsion, nazorat-tashxis, fasilitatsion, refleksiv vazifalar bilan boyitiladi. O‘qitishning ta’limiy vazifasi mohiyati pedagogik bilim, ko‘nikma, malakalar tizimi shakllanishi va ularni amaliyotda qo‘llash uchun sharoit yaratish tilan ifodalanadi. Rivojlantiruvchi vazifa o‘quvchilar shaxsida fikrlash, hissiy, motivatsion, kommunikativ sifatlarini rivojlanishi uchun ta’limning aktiv metodlarini qo‘llashda amalga oshiriladi. Tarbiyalovchi vazifa o‘quvchilarda intellektual, hissiy sifatlar hamda kasbiy- qadrli qarashlar, o‘quv bilish faoliyati motivlari shakllanadigan turli faoliyatlarga kiritishda namoyon bo‘ladi. Ta’limning tashkillashtiruvchi vazifasi o‘quvchilarni o‘quv faoliyati va fanlarni o‘qitish mazmunining sifati va ko‘lami o‘rtasidagi uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi. Ta’limning strukturalashtirish vazifasi har bir alohida mashg‘ulot uchun o‘quv predmeti bo‘yicha o‘quv materialini tanlash va tizimlashtirish bilan xarakterlanadi. Psixologik vazifasi o‘quvchilarni ishlashlari uchun qulay sharoit yaratish bilan xarakterlanadi. Integrativ-differensiativ vazifasi har bir o‘quvchini qobiliyatini va imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘quvchilarni hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etishda ifodalanadi. Maslahat beruvchi vazifasi o‘quv predmeti bo‘yicha o‘quv materialini o‘zlashtirishlari uchun individual va guruhli maslahatlarni tashkil etishni taqozo etadi. Nazorat-tashxis vazifa o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasi to‘g‘risidagi teskari aloqani ta’minlovchi, o‘quvchilarni individual ehtiyojlari va imkoniyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Tuzatuvchi vazifasi o‘quvchilarni o‘quv faoliyatini nazorat va baholash asosida boshqarish va tuzatishni ifodalaydi. Refleksiv vazifa o‘z harakatlarini anglashni, boshqalarni tushunishda namoyon bo‘ladi. Ta’limning fasilitatsion vazifasi o‘quvchilarga ilmiy bilimlarni o‘zlash- tirishlarida metodik, psixologik va texnik jihatdan qo‘llab-quvvatlashni va yordam berishni taqozo etadi. Shunday qilib, ta’limning barcha vazifalari o‘zaro aloqadorlikda amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, pedagogik jarayon o‘zaro aloqador ta’lim, tarbiya, rivojlanish jarayonlaridan tashkil topgan jarayondir. Ta’lim - bu maqsadga 52 yo‘naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan faoliyat bo‘lib, unda o‘quvchilarning bilim olishi, tarbiyalanishi, rivojlanishi amalga oshiriladigan, faoliyat va muloqot tajribasining alohida tomonlari o‘zlashtiriladigan jarayondir. Ta’limning asosiy tasnifi: subyektlarning o‘zaro ta’siriga asoslangan ikki tomonlamaligi; tomonlar faoliyatini mazmun va jarayon birligi; maxsus bilish jarayoni; boshqaruvchanligi; shaxsni har tomonlama rivojlanishiga yo‘naltirilganligi. Ushbu xususiyatlar umumiy xarakterga ega bo‘lib, pedagogika ta’lim jarayoniga ham taalluqlidir. O‘qitish •*'" " ► O‘qish Birgalikdagi faoliyat O‘zaro ta’sir rasm. Ta’lim jarayoni tuzilishi. O‘qitish - bu o‘qituvchini o‘quvchilarni o‘quv-biluv faoliyatlarini boshqarish va tashkil etish bo‘yicha maqsadga yo‘naltirilgan hamda maxsus tashkillashtirilgan faoliyatidir. O‘qitish maqsadi - har bir o‘quvchini o‘qishini samarali tashkil etish. O‘qish - bu o‘quvchilarni maqsadga yo‘naltirilgan, maxsus tashkil etilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishi bilan bog‘liq faoliyatidir. O‘qish maqsadi - borliq to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayta ishlash, to‘plash va o‘zlashtirish. O‘qish natijasi o‘quvchilarni bilimi, ko‘nikma va malakalarida hamda munosabatlarida ifodalanadi. Ta’lim jarayoni o‘zaro aloqador: maqsad, mazmun, metod, shakl, natija komponentlari orasidagi aloqadorlikni ifodalaydi. Tizimni shakllantiruvchi komponent maqsad hisoblanadi, boshqa komponentlar barchasi unga bog‘liq bo‘lib, ular bir butunlikni hosil qiladi. Ta’lim jarayoni komponentlari orasidagi aloqadorlikni quyidagi sxemada ko‘rishimiz mumkin. Ta’lim jarayonining metodologik asosi gnoseologiya (bilish nazariyasi) hisoblanadi. Bilish nazariyasining asosiy qoidasiga muvofiq, bilish jarayoni - bu tafakkur va amaliyot birligi hisoblanadi. 53
rasm. Ta’lim jarayoni komponentlarini o‘zaro aloqasi. Ta’lim jarayonining harakatlantiruvchi kuchi qarama-qarshilik hisoblanadi. Shunday qilib, ta’lim jarayoni butunligicha ta’lim nazariyasida ishlab chiqilgan umumiy qoidalarga asoslanadi, buni o‘qitish jarayonini tashkil etishda o‘qituvchi hisobga olishi zarur. Ta’lim nazariyasi tahlilida ta’lim mohiyatini yoritishda mutaxassislarni turli yondashuvlarini ko‘rishimiz mumkin. O. Roziqovning ta’kidlashicha, «Ta’lim o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro muvofiqlashuvi, kirishuvidan shakllangan shirkat faoliyatidir. «Ta’lim bilim, malaka, ko‘nikmalarni berish va egallash jarayonidir» (Yu. Babanskiy). «Ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchini maqsadga yo‘naltirilgan o‘zaro hara- katidir». «Ta’lim o‘qitish va o‘qish faoliyati jarayonidir». «Ta’lim bilish yoki bilish faoliyatining turidir». «Ta’lim bilim, ko‘nikma, malakalar tizimini izchil va ongli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarni o‘zaro aloqador harakatlari yig‘indisidir» va boshqalar. Yuqoridagi ta’riflardan ko‘rinadiki, ta’lim mohiyatini ifodalashda turli yondashuvlar mavjud. «O‘qitish jarayoni o‘quvchining xususiy o‘rganuvchanlik faoliyati va o‘qituvchining o‘rgatuvchanlik faoliyatidan iborat, undan tashqarida hech qanday maqsadli pedagogik jarayon kechmaydi». Shu kabi o‘qitish jarayonining ikki tomonlama xarakterga ega ekanligi qator didakt olimlar tomonidan e’tirof etiladi. An’anaviy o‘qitish tizimining o‘ziga xos tomoni shundaki, u o‘zida «avtoritar» pedagogik talablarni mujassamlantiradi. O‘qitish jarayonining avtoritarizmligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: faoliyatning chegaralanganligi, o‘rgatuvchining majburiyligi; nazoratning markazlashganligi; mazmunning o‘rtacha o‘quvchiga mo‘ljallanganligi. 54
tayyor bilimlarni uzatish; namuna bo‘yicha o‘qitish; xususiylikdan umumiylikning induktiv mantiqiyligi va hokazo. Asosiy o‘qitish shakli sifatida «sinf-dars» tizimi qabul qilingan. O‘qitish jarayoni faoliyat sifatida an’anaviy texnologiyada mustaqillikning yo‘qligi, o‘quvchilarni o‘quv mehnatining kuchsiz motivlashgani bilan tavsiflanadi. Bunday sharoitda o‘quv maqsadlarini joriy etish bosqichi o‘z vazifasini to‘liq bajara olmaydi. Endi quyidagi ta’lim jarayoniga e’tibor qarataylik. Ta’lim jarayoni tuzilmasi modeli (P. I. Pidkasistkiy bo‘yicha). Bu yerda ta’lim jarayoni alohida tizim sifatida keltiriladi va uni tashkil etuvchi unsurlari o‘qitish maqsadi, o‘qituvchi faoliyati (o‘qitish), o‘quvchi faoliyati (o‘rganish) va natija hisoblanadi. Shuningdek, ta’lim jarayoni faoliyat sifatida ham qaraladi, shu bois unda quyidagilar aniq ifodasini topadi: boshlang‘ich holat tahlili, o‘qitish maqsadini aniqlash va o‘rnatish va uni o‘quvchilarga yetkazish; ishlarni rejalashtirish, maqsadga erishish mazmuni va vositalarini saralash turli usullar bilan o‘quv materialining yangi bo‘lagini taqdim etish; o‘quv amallarining o‘quvchi tomonidan bajarilishi, o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlik faoliyatini tatbiq etish; axborotlar mazmunini o‘zlashtirish bo‘yicha teskari aloqani nazorat qilish va tuzatishni tashkil etish; o‘qitish natijasining tahlili, o‘z-o‘zini tahlil etish va baholash. 55 Chizmaga asoslangan holda ta’lim jarayonining ramziy formulasini keltirib chiqarish mumkin: TJ = O‘q +O‘qv+O‘m + O‘m + O‘m + O‘v + O‘sh + N bu yerda, TJ - ta’lim jarayoni; O‘q -o‘qituvchi; O‘qv - o‘quvchi; Tm - ta’lim maqsadi; Tm - ta’lim mazmuni; Tm - ta’lim metodi; Tv - ta’lim vositasi; Tsh - ta’lim shakli; N - natij a. Ta’lim jarayonining ramziy ifodalanishi uning mustaqil, yaxlit tizim ekanligidan, u o‘ziga xos va mos qonuniyatlar asosida qurilishidan dalolat beradi. Ta’lim jarayoni bu— o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga ma’lum bir maqsadga erishish uchun, ushbu maqsad talab etgan mazmunni u yoki bu metodlar yordamida aniq shakllarda yetkazib beriladigan va natijaga ega bo‘lgan jarayondir. Ta’lim jarayonining mohiyati shundaki, o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro aloqadorligida hamda o‘qituvchi va o‘quvchilarning ongli va faol munosabatlaridadir. Nazorat uchun savollar Ta’lim jarayonida qanday maqsad va vazifalar hal etiladi? O‘qitish va o‘qishning o‘zaro aloqadorligi nimada? Ta’lim jarayonining asosiy qarama-qarshiliklarini tavsiflang. Ta’lim funksiyalarini xarakterli tomonlarini izohlang. Ta’lim jarayonida o‘qitishga o‘qituvchi faoliyati sifatida, o‘qishga o‘quvchi faoliyati sifatida xarakterlang. Ta’lim qonunlari, qonuniyatlari va prinsiplari Ta’lim qonuni, qonuniyati va prinsipi tushunchasi. Ta’limning asosiy qonun va qonuniyatlari tasnifi. Ta’lim prinsiplari va qoidalari. Ta’lim qonuni, qonuniyati va prinsipi tushunchasi Ta’lim qonunlari, qonuniyatlari va prinsiplari muammosi zamonaviy pedagogika fanining dolzarb muammosi hisoblanadi. Ular ko‘p marotaba mutaxassislar tomonidan muhokama qilinganligiga qaramasdan, bugungi kunda ham ushbu tushunchalarni chegaralari aniqlashtirilmaganligiga guvoh bo‘lamiz. Pedagogikada «qonun» va «qonuniyat» tushunchalari falsafiy kategoriya sifatida qo‘llaniladi. Qonun — bu hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi zaruriy, mavjud, 56 takrorlanib turuvchi munosabatlardir. Qonun predmetlar orasidagi aloqadorliklarni ifodalaydi. Falsafada qonuniyat — qonunga qaraganda keng tushuncha hisoblanadi. Qonuniyat - ko‘plab qonunlar harakatlari yig‘indisi natijasidir. Shuning uchun qonuniyat ko‘plab aloqa va munosabatlarni ifodalaydi. Ta’lim qonuniyati — bu ta’lim jarayoni komponentlari, qismlarini orasidagi takrorlanib turuvchi aloqalaridir. Ta’lim omillari va hodisalari orasidagi aloqadorliklarni ifodalovchi ta’limning obyektiv qonun va qonuniyatlari didaktik jarayonni rivojlanishining umumiy ko‘rinishini tushunish imkoniyatini yaratadi. Biroq ular amaliy faoliyat uchun ko‘rsatma bera olmaydi, faqatgina ushbu ko‘rsatmalarni yaratish va texnologiyalarni ishlab chiqishda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Har qanday fan tabiat va jamiyatdagi hodisa va jarayonlarni qonun- qonuniyatlarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Demak, tabiat qonunlarini tabiiy fanlar, jamiat qonunlarini ijtimoiy fanlar, tafakkur qonunlarini gumanitar fanlar o‘rganadi. Yuqoridagi qonunlar dialektika qonunlari deb yuritiladi. Shu bilan birga tor doiradagi hodisa va jarayonlarni ham o‘z qonunlari mavjud. Jumladan ta’lim jarayonining qonuniyatlari. Ta’lim nazariyasi mustaqil fan sifatida ta’lim jarayonining qonuniyatlarini tadqiq qilish bilan shug‘ullanadi. Qonuniyatlar—ta’lim jarayonida takrorlanib turadigan ichki bog‘la- nishlardir. Ta’lim jarayoni qonuniyatlarining mohiyatini ochish, tartibga solish ustida rus ta’lim nazariyachilari N.A.Sorokin, I.Ya.Lerner, Yu.K.Babanskiy, M.N.Skatkin, I.V.Zagviyazinskiylar tadqiqot ishlarini olib borganlar. O‘qituvchi ta’lim jarayonining qonuniyatlarini yaxshi bilsagina, ta’lim jarayonini ongli, samarali boshqara oladi. O‘qituvchi unutmasligi kerak, ta’lim jarayonida didaktik qonuniyatlar bilan birga psixologik, fiziologik, gnoseologik qonuniyatlar ham mavjud. Ta’lim jarayonining qonun va qonuniyatlari ta’lim jarayonining prinsiplari va qoidalari uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. «Prinsip - lotincha «principium» so‘zidan olingan bo‘lib, asos, boshlang‘ich holat, asosiy rahbar g‘oya, xulq va faoliyatning asosiy qoidasi kabi ma’nolarni anglatadi»1. Ilk antik falsafada birinchi ibtido sifatida suvni, havoni, olovni, tuproqni qabul qilganlar. Prinsipni esa zaruriyatning yoki hodisalar qonuniyatining ifodasi sifatida talqin qilishgan. Mantiqiy ma’noda prinsip tizimning tushunchasi, asosi bo‘lib bu asos biron qoidani umumlashtirishdan va uni ayni abstraksiya qilib olingan sohadagi barcha hodisalarga joriy etishdan iborat. Prinsiplar ta’lim-tarbiyaning aniq shakllarida, sharoit va omillar ta’sirida hosil bo‘ladi. Ular ma’lum bir davrda ta’limga qo‘yilgan talablar asosida paydo bo‘ladi. Qonuniyat obyektiv xarakterga, prinsip esa subyektiv xarakterga ega. Masalan, o‘qituvchi u yoki bu prinsipga amal qilmasligi mumkin, bu bilan ta’lim jarayoni yo‘q bo‘lmaydi, biroq ta’lim samarasi kam bo‘lishi mumkin. Pedagogika Download 485.96 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|