Umumiy pedagogika o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik

Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy prinsiplari. 
Disterveg umuminsoniy tarbiya g‘oyasini himoya qilib chiqdi, shu 
g‘oyaga tayanib turib, pedagogikaga oid masalalarni yuqori 
toifaviy va shovinistik manfaatlarni ko‘zlab hal qilishga qarshi 
kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi “chinakam 
prussiyaliklar” emas, balki insonparvar kishilar va ongli grajdanlar 
tarbiyalab yetishtirishdir. Odamlarga insoniyatga va o‘z xalqiga 

---

437 
bo‘lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog‘langan holda rivoj-
lantirilishi lozim. Disterveg “inson ‒ mening nomim, nemis ‒ 
mening laqabimdir” deydi. 
Disterveg Pestalotstsi singari tarbiyaning eng muhim printsipi 
‒ uning tabiatga uyg‘un bo‘lishidir, deb hisobladi. Disterveg 
tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishini quyidagi mazmunda talqin 
qildi, ya’ni tarbiya odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib 
borilishi, o‘quvchining yoshi va o‘ziga xos xususiyatlari hisobga 
olinishi kerak, dedi. Disterveg o‘qituvchilar bolalar diqqati, xoti-
rasi, tafakkurining o‘ziga xos belgilarini sinchiklab o‘rganishlari 
kerak, deb aytdi; u psixologiyani “tarbiya to‘g‘risidagi fanning 
asosi” deb bildi. Distervegning katta xizmati shundaki, u 
pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning manbai 
deb hisobladi. U mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalash va bu 
sohadagi ish tajribalarini o‘rganish zarurligini ta’kidlab o‘tdi. 
Disterveg tabiatga uyg‘un bo‘lish printsipiga qo‘shimcha 
ravishda tarbiya madaniy uyg‘un xarakterda bo‘lishi ham kerak, 
deb talab qildi. 
Disterveg tarbiyaning oliy maqsadini belgilab, bu “haqiqatga, 
go‘zallikka va 
yaxshilikka xizmat qilishga qaratilgan 
tashabbuskorlikdir” deb aytdi. 
Aqliy ta’lim. Disterveg ham Pestalotstsi singari, ta’limning 
asosiy vazifasi bolalarning aqliy kuchlarini va qobiliyatlarini 
o‘stirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal ta’lim moddiy 
ta’lim bilan chambarchas bog‘langanligini ko‘rsatib, Pestalotstsiga 
nisbatan olg‘a tomon katta qadam qo‘ydi. Disterveg, umuman sof 
formal ta’lim bo‘lmaydi, lekin o‘quvchining o‘zi mustaqil olgan 
bilimlari va malakalarigina qimmatga egadir, deb uqtirdi. 
Distervegning fikricha, boshlang‘ich maktabda o‘quvchilar-
ning o‘qitilgan materialni o‘zlashtirish ustida mustaqil ishlay oladi-
gan qilishga, ularda buning uchun malaka hosil qilishga, ularning 
aqliy kuch va qobiliyatlarini o‘stirishga asosiy e’tibor berilishi 
zarur. O‘qituvchi ko‘rsatmali o‘qitish yo‘li bilan bolalardagi barcha 
sezgi a’zolarini o‘stirishga alohida e’tibor berishi lozim. o‘rta 
maktabda “moddiy maqsad ham asta-sekin oldinga surila beradi” ‒ 

---

438 
o‘quvchilar xilma-xil va chuqur ilmiy bilimlar bilan qurollantira 
beriladi. 
Disterveg o‘rganilayotgan materialni ongli o‘zlashtirishga katta 
ahamiyat beradi. o‘quvchilarning o‘rganilgan material mohiyatini 
ravshan va aniq bayon qilib bera oladigan bo‘lishi shu materialning 
o‘zlashtirilganligini ko‘rsatuvchi belgilarning biridir. Disterveg 
o‘qitilayotgan materialning mustahkam o‘zlashtirilishiga ko‘p 
e’tibor beradi. Disterveg “o‘quvchilar o‘rganib olgan narsalarni 
unutib qo‘ymasliklariga harakat qil” degan qoidani ilgari suradi va 
o‘tilgan material esdan chiqib qolmasligi uchun uni tez-tez 
takrorlab turishni maslahat beradi. Distervegning qoidalaridan 
birida “asoslarni o‘rganishdan shoshilma” deyiladi.