UMUMIY VARIANT
1-topshiriq. O‘z viloyatingiz shevasini aniqlang va o‘z shevangizga oid bo‘lgan 20 ta so‘zni bobo va buvijonlarimiz nutqidan yozib oling. Ularning hududingizda ifodalayotgan ma’nosi va adabiy tildagi variantini jadval asosida keltiring.
Topshiriq quyida keltirilgan namuna asosida bajarilishi zarur:
T/r
|
Shevangizga oid so‘z
|
*Qaysi hudud
|
Hududingizdagi ma’nosi
|
Adabiy til varianti
|
1
|
Shoti
|
Andijon
|
Baland joyga chiqish uchun zinapoyali yog‘ochdan yasalgan qurilma
|
Narvon
|
2
|
Ada
|
Toshkent
|
Ota
|
Dada
|
3
|
Opa
|
Toshkent
|
Ona
|
Volida
|
4
|
Man
|
Toshkent
|
O`zim
|
Men
|
5
|
Bolam
|
Toshkent
|
Farzand
|
Farzandim
|
6
|
Doda
|
Toshkent
|
Otaning otasi
|
Bobo
|
7
|
Amaqi
|
Toshkent
|
Otaning akasi yo ukasi
|
Amaki
|
8
|
Talinka
|
Toshkent
|
Oshxona anjomi
|
Likopcha
|
9
|
Kevotti
|
Toshkent
|
Biron bir joydan kelayotganligi
|
Kelyapti
|
10
|
Kasal
|
Toshkent
|
Sog`ligini mazasi yo`qligi
|
Bemor
|
11
|
Kulvotti
|
Toshkent
|
Xursandchilik ifodasi
|
Tabassum
|
12
|
Podvol
|
Toshkent
|
Yerdan kavlangan xona
|
Erto`la
|
13
|
Ishkop
|
Toshkent
|
Kiyim iladigan joy
|
Javon
|
14
|
Osh
|
Toshkent
|
Yegulik
|
Palov
|
15
|
Zirak
|
Toshkent
|
Quloqqa taqiladigan narsa
|
Sirg`a
|
16
|
Garimdori
|
Toshkent
|
sabzavot
|
Qalampir
|
17
|
Qiyom
|
Toshkent
|
Shirinlik
|
Murabbo
|
18
|
Pomidor
|
Toshkent
|
sabzvot
|
Pamildori
|
19
|
Chapak
|
Toshkent
|
Ruhiyatni ko`taradi.
|
Qarsak
|
20
|
Atir
|
Toshkent
|
Hushbo`y suyuqlik
|
Mushkanbar
|
* Eslatma: Siz yashayotgan viloyat, tuman, qishloq, mahalla nomi to‘liq ko‘rsatilishi kerak. Topshiriqni bajarishning oson yo‘li: bobo va buvilarimiz nutqini kuzatish va ularning nutqida sizga tushunarsiz bo‘lgan so‘z ma’nosini so‘rab olishdir.
2-topshiriq. Avval qo‘sh undosh va qator undoshlarni, keyin qo‘sh unli va qator unlilarni izohlang.
Qo‘sh unli va qator unli orasidagi farqlanishni tushuntiring.
Qo‘sh undosh va qator undosh orasidagi farqlanishlarni tushuntiring.
Keltirilgan jadvalga ustun shaklida 20 ta qo‘sh unli, 20 ta qator unli; 20 ta qo‘sh undosh, 20 ta qator undoshlar kelgan so‘zlarni “O‘zbek tilining imlo lug‘ati”dan topib yozing.
T/r
|
Qo‘sh undosh
|
Qator undosh
|
Qo‘sh unli
|
Qator unli
|
1
|
Tilla
|
Traktor
|
Mutolaa
|
oila
|
2
|
Pilla
|
Karaxt
|
Taajub
|
aorta
|
3
|
Muharrir
|
daraxt
|
Inshoot
|
qoida
|
4
|
Sodda
|
sekund
|
Manfaat
|
jamoat
|
5
|
Modda
|
baxt
|
Shuur
|
jamoa
|
6
|
Ammo
|
ganj
|
Vacuum
|
audio
|
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
|
Amma
Million
Katta
Jizza
Tizza
Trassa
Hassa
Talaffuz
Tonna
Kilogramm
Kilovatt
Qattiq
Oppoq
chinni
|
Kaft
Rostgo`y
Ganj
Talant
Sabr
Sayr
Pand
Qirq
Past
Metr
To`xta
Tong
Bong
xursand
|
Badiiy
Mudofaa
Matbaa
Tabiiy
Zoologiya
Zoopark
Shoodil
Kooperativ
Teleekran
G`ayriinsoniy
Boobro`
Suiiste`mol
Istehzoo
|
Nazariya
Noaniq
Soat
Taom
Tabiat
Muallif
Maosh
Saodat
Muallim
Kiosk
Maorif
Doim
Shoir
Said
|
Eslatma: Topshiriqni bajarish uchun avval ona tili darsliklari va o‘quv qo‘llanmalaridan qo‘sh va qator undoshlar, shuningdek, qo‘sh va qator unlilar haqida berilgan ma’lumotlarni o‘qib o‘rganing. Shundan so‘nggina topshiriqlarni bajarishga kirishing.
3-topshiriq. Mazkur topshiriqni bajarish orqali siz semema, nomema va sema tushunchalarini farqlashingiz zarur bo‘ladi. Buning uchun avval ona tili darsliklari va o‘quv qo‘llanmalaridan semema, nomema va sema tushunchalari haqida o‘qib o‘rganishingiz zarur bo‘ladi.
Quyida berilgan jadvalga 20 tada so‘zning sememasini, nomemasini hamda semalarini izohlashingiz kerak.
T/r
|
So‘z (lug‘aviy birlik)
|
Nomema
|
Semema
|
Semalar
|
1
|
Devor
|
5ta harf,2ta bo`g`in,5ta tovush
|
Uyni xonalarga ajratib turuvchi
|
Oq , qalin, rangli
|
2
|
Sabzi
|
5ta harf,5 ta tovush, 2ta bo`g`in
|
Vitaminga boy poliz ekini
|
Qizil va sariq, ingichka uzun va kalta
|
3
|
Qalam
|
5ta harf, 2 ta bo`g`in, 5ta tovush
|
O`quv quroli, yozish uchun
|
Turli rangda , ingichka va qalin
|
4
|
Piyoz
|
5ta harf, 5ta tovush, 2 ta bo`g`in.
|
Poliz ekini, taom uchun ishlatiladi.
|
Olov rang, oq va qizil rangda. Achchiq, dumaloq
|
5
|
Kitob
|
5 ta harf, 5ta tovush, 2 bo`g`in
|
O`quv quroli, bilim oshiradi.
|
Qalin, ingichka, turli rangda
|
6
|
Qoshiq
|
5 ta harf, 5 ta tovush, 2 bo`g`in
|
Ro`zg`or buyumi
|
Kul rangda va katta
|
7
|
Daftar
|
6ta harf, 6ta tovush, 2ta bo`g`in
|
O`quv quroli
|
Har hil rangda va qalin
|
8
|
Ko`ylak
|
6ta harf, 6ta tovush, 2 ta bo`g`in
|
Andoza orqali tikilgan ustki kiyim
|
Yumshoq, yupqa, rangli, qalin.
|
9
|
Piyola
|
6 ta harf, 6ta tovush, 3 bo`g`in
|
Suyuqlik ichadigan idish
|
Gulli, gulsiz, sopol yoki chinni
|
10
|
Divan
|
5ta harf, 5 ta tovush, 2 bo`g`in
|
Dam oladigan o`rindiq
|
Yumshoq va turli rangda
|
11
|
Televizor
|
9 ta harf, 9 ta tovush, 4 ta bo`g`in
|
Dunyodagi yangiliklarni ko`rsatuvchi texnika
|
Rangli,o`zbek tilida va boshqa tillardagi ko`rsatuvlar va kinolar
|
12
|
Limon
|
5ta harf, 5ta tovush, 2 bo`gi`n
|
Foydali, mikroblarni o`ldiruvchi sitrus meva
|
Nordon, sariq,
|
13
|
Shakar
|
5ta harf, 5ta tovush ,2 bo`g`in
|
Iste`mol qiladigan shirin mahsulot
|
Oppoq, shirin.
| |
I14
|
Dazmol
|
6 ta harf, 6ta tovush, 2 bo`g`in
|
Kiyimlarni tekislab beruvchi texnika
|
Har xil rangda, turli xil modelda
|
15
|
Gilam
|
5ta tovush, 5ta harf, 2bo`g`in
|
Uy jixozi, polni ustiga solinadi.
|
Gulli, turli hil rangda.
|
16
|
Choynak
|
7ta harf, 6 ta tovush, 2 bo`g`in
|
Oshxona anjomi, Choy damlash uchun idish.
|
Har hil rangda, gulli, sopol va chinni
|
17
|
O`rmon
|
5 ta harf, 5ta tovush, 2 bo`g`in
|
Daraxtzor va yovvoyi hayvonlar yashaydigan maskan.
|
Yam –yashil daraxtzor
|
18
|
Bayroq
|
6 ta harf, 6 ta tovush, 2 bo`g`in
|
Davlat ramzlaridan biri
|
Oq, qizil, havorang,yashil va katta kichik
|
19
|
Radio
|
5ta harf, 5ta tovush, 2 bo`g`in
|
Ovozli, to`lqinli xabar yetkazuvchi moslama
|
Katta va kichik.
|
20
|
Mashina
|
7 ta harf, 6 ta tovush, 3 bo`g`in
|
4 ta g`ildirakli , uzoqni yaqin qiluvchi texnika
|
Turli rusumda va turli xil rangda .
|
Keltirilgan tushunchalar haqida tasavvurga ega bo‘lishingiz uchun quyida
chizmadan iborat bo‘lgan 2 ta slayd keltiriladi:
4-topshiriq. Mazkur tushunchalarning ta’rifini yozing. So‘ngra, ular o‘rtasidagi sxemaviy bog‘liqliklarni aniqlang. Tushunchalarni o‘z tushunchaning bo‘yicha yoriting. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.
|
Milliy til bu ....umumiy hudud, iqtisodiy va ma`naviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ujtimoiy tarixiy kategoriya. Milliy til 2shaklda bo`ladi. Og`zaki va Yozma. Milliy til tushunchasi tilning yashash shakllariga tegishlidir. Ba`zan bir millat bir necha tilga ega bo`lishi mumkin. Milliy tilning shaklanishidagi eng oliy bosqich milliy adabiy til hisoblanadi. Lekin milliy til adabiy tildan farqi bo`lib og`zaki nutq va xalq shevalarini qamrab oladi.
|
|
Adabiy til bu ....umumxalq tilning qayta ishlangan sayqallashtirilgan ma`lim bir me`yorga solingan shaklidir. Me`yorlik-ma`lum bir me`yor bo`lishi –adabiy tilning muhim belgisidir. Bu me`yorlar adabiy tilning turli tomonlarini: yozma va og`zaki shaklini , nutq tovushlarining talaffuzini, so`zlarni, so`z yasalishini grammatikasini o`z ichiga oladi.
|
|
Sheva bu ....Faqat ma`lum bir hudud doirasidagina qo`llanib, boshqa xududda yashovchi o`zbek tili vakillari uchun xos bo`lmagan hududiy chegaralangan shevaga xos so`zlar yoki dealektizm deyiladi.
|
|
Lahja bu ....o`zbek milliy til ko`p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma- xilligigi bilan izohlanadi. Masalan: uning dealetal asosini :1)qarluq; 2)qipchoq;3)o`g`uz lahjalari ni tashkil qiladi. Bu lahjalarning har biri ko`plab shevalar birligidan taskil topadi. Boshqacharoq aytganimizda, bir biriga yaqin bo`lgan shevalar yig`indisi lahja deyiladi.
|
|
Varvarizm bu ....m`lum bir tilga chet tillardan kirib kelgan, tilda to`la o`zlashmay , begonaligi bilinib turadigan so`z va iboralar. Varvarizm asosan so`zlashuv uslubiga xos, tilning adabiy me`yorini buzadi va unung asosiy lug`at tarkibiga kirmaydi.
|
|
Vulgarizm bu ....qo`pol yoki uyat dag`al bo`lgan so`zlar
|
|
Jargonlar bu ....biron bir ijtimoiy guruhning o`zigagina hosil bo`lgan leksemalar.
|
|
Argolar ....Biror ijtimoiy guruhning o`ziga xos leksikasi, fonetikasi va grammatikasi bilan umum so`zlashuv tili mahalliy dealektlardan farq qiladigan til.
|
5-topshiriq. Omonim so‘zlarga 20 ta misollar yozing va har bir omonim so‘zning ma’nosini izohlang. Istasangiz «Omonim so‘zlar lug‘ati»dan ham foydalanishingiz mumkin. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.
T/r
|
Omonim so‘zlar
|
Turkumi va ma’nosi
|
Turkumi va ma’nosi
|
Turkumi va ma’nosi
|
1
|
Ot
|
Hayvon(ot so`z turkumi)
|
Harakatni bildiradi
Otmoq (fe`l)
|
Ism (ot)
|
2
|
O`t
|
Maysa(ot so`z turkumi)
|
Harakat (fe`l)
|
Olov( ot so`z turkumi)
|
3
|
Tut
|
Meva(ot so`z turkumi)
|
Harakat (fe`l)
|
|
4
|
Ko`r
|
So`qir, ojiz(ot)
|
Harakat(fe`l)
|
|
5
|
Yuz
|
Tana a`zosi(ot)
|
100 soni(son so`z turkumi)
|
|
6
|
Uch
|
Uchmoq harakat(fe`l)
|
3 soni (son so`z turkumi)
|
|
7
|
Burun
|
Tana a`zosi(ot)
|
Avval (ravish)
|
|
8
|
Bog`
|
Mevazor(ot)
|
Bog`(bog`lam ko`kat)(ot)
|
|
9
|
Yoz
|
Fasl( ot)
|
Yozmoq(harakat) fe`l
|
|
10
|
Yosh
|
Umr yillarining yil hisobi(ot)
|
Koz yoshi(ot)
|
|
11
|
Yot
|
Begona(sifat)
|
Yotmoq(harakat fe`l)
|
|
12
|
Karam
|
Sabzavot(ot)
|
Mehr shavqat, yaxshilik(ot)
|
|
13
|
Kech
|
Kechki payt(ot)
|
Kechmoq (harakat fe`l)
|
|
14
|
Kir
|
Ifloslik(ot)
|
Kirmoq(harakat fe`l)
|
|
15
|
Qo`y
|
Hayvon(ot)
|
Qo`ymoq(harakat fe`l)
|
|
16
|
Kul
|
Kukun(ot)
|
Kulmoq( harakat fe`l)
|
|
17
|
Kun
|
Vaqt(ot)
|
Quyosh (ot)
|
|
18
|
Ko`k
|
Rang(sifat)
|
Osmon (ot)
|
|
19
|
Och
|
Ovqat yemagan (sifat)
|
Och rang(sifat)
|
|
20
|
Pora
|
Pul bermoq (ot)
|
Yuragini parchalamoq(ot)
|
|
6-topshiriq. Tasviriy ifodalarga 10 ta misollar yozing va har bir tasviriy ifoda ishtirokida gap tuzing. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.
T/r
|
Tasviriy ifoda
|
Gap
|
1
|
G`azal mulkining sultoni
|
Kitoblarda g`azal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiy deb bilamiz.
|
2
|
Oq oltin
|
Dalalarda kuzda oq oltindek paxtalar qiyg`os ochiladi.
|
3
|
Xalq oqsoqoli
|
Biz xalq oqsoqolidan judayam minnatdormiz.
|
4
|
Fasllar kelinchagi
|
Mening eng yoqtirgan fasllar kelinchagi kirib kelmoqda.
|
5
|
Zangori ekran
|
Men zangori ekran orqali “Bola tilidan” ko`rsatuvini ko`rdim
|
6
|
Qora oltin
|
Yurtimiz “qora oltin “ i bilan dunyoga mashhur bo`lmoqda.
|
7
|
Kumush tola
|
Men o`rtoqlarim bilan kumush tola yig`gani bordim.
|
8
|
Baraka urug`i
|
Dalarga baraka urug`i ekib bo`lindi.
| |
9
|
Hayotimiz qomusi
|
Biz maktabda har yili hayotimiz qomusini tadbir sifatida o`tkazamiz.
|
10
|
Qanotli do`stlar
|
Yurtimizga uzoqdan qanotli do`stlarimiz uchib kela boshladi.
|
7-topshiriq. O‘zbek tilining agglyutinativ xususiyatlarini 30 ta so‘zning agglyutinativ tahlili asosida ko‘rsating. Dastavval, aglyutinatsiyaning xususiyatlarini izohlang.
T/r
|
So‘zlar
|
Aglyutinativ tahlil
|
*Izoh
|
1
|
Kitobxonlarga
|
Kitob asos,-xonlarga qo`shimcha
|
-xon so`z yasovchi qo`shimcha,-lar lug`aviy shakl yasovchi ko`plik qo`chimcha,-ga sintaktik shakl yasovchi jo`nalish kelishigi
|
2
|
Sinfxonaga
|
Sinf asos, -xonaga qo`shimcha
|
-xona so`z yasovchi qo`shimcha, ga jo`nalish kelishigi
|
3
|
Telbalarcha
|
Telba asos,-larcha qo`shimcha
|
-larcha so`z yasovchi ravish yasaydi
|
4
|
Qisqartma
|
Qisqa asos, -rtma so`z yasovchi qo`shicha
|
-rt lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha, -ma so`z yasovchi qo`shimcha
|
5
|
Bilimli
|
Bil asos, ilmli qo`shimcha
|
-im shakl yasovchi qo`shimcha –li shakl yasovchi qo`shimcha sifat yasovchi qo`shimcha
|
6
|
Etik
|
Et asos,- ik so`z yasovchi qo`shimcha
|
-ik sifat yasovchi qo`shimcha, so`z yasovchi qo`shimcha
|
7
|
Gulzorlarim
|
Gul asos, zorlarim so`z yasovchi qo`shimcha
|
-zor so`z yasovchi qo`shimcha, -lar lug`aviy shakl yasovchi, -im sintaktik shakl yasovchi qo`shimcha
|
8
|
Insonlarning
|
Inson asos, larning so`z yasovchi qo`shimcha,
|
-lar lug`aviy ko`plik –ning sintaktik qaratqich kelishik
|
9
|
Uzumzor
|
Uzum asos –zor qo`shimcha
|
-zor So`z yasovchi qo`shimcha , joy otini yasash
|
10
|
Kelishtirdi
|
Kelish asos, -tirdi qo`shimcha
|
-tirdi So`z yasovchi qo`shimcha, orttirma nisbat
|
11
|
Ko`rildi
|
Ko`r asos, -ildi qo`shimcha
|
-ildi so`z yasovchi qo`shimcha majhul nisbat
|
12
|
Yugurdi
|
Yugur asos, -di qo`shimcha
|
-di so`z yasovchi qo`shimcha harakatni fe`l, aniq nisbat.
|
13
|
Tozalashdi
|
Toza asos, -lashdi qo`shimcha
|
-lashdi so`z yasovchi qo`shimcha, birgalik nisbat
|
14
|
Yuvildi
|
Yuv asos, -ildi qo`shimcha
|
-il so`z yasovchi qo`shimcha, majhul nisbat, -di so`z yasovchi qo`shimcha
|
15
|
Supurildi
|
Supur asos, - ildi qo`shimcha
|
-il so`z yasovchi qo`shimcha, majhul nisbat,fe`l -di so`z yasovchi qo`shimcha
|
16
|
Isitkich
|
Isi asos, -tkich so`z yasovchi qo`shimcha
|
-t lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha, - kich so`z yasovchi qo`shimcha
|
17
|
O`zicha
|
O`z asos,- icha qo`shimcha
|
-i sintaktik shakl yasovchi – cha so`z yasovchi qo`shimcha
|
18
|
Tilim
|
Til asos, -im so`z yasovchi qo`shimcha
|
Til fe`l, - im sintaktik so`z yasovchi qo`shimcha
|
19
|
Qaynatma
|
Qayna asos, -tma so`z yasovchi qo`shimcha
|
Qayna harakatni bildiradi, fe`l –t lug`aviy shakl yasovchi qo`shimcha, -ma so`z yasovchi qo`shimcha
|
20
|
Ketdim
|
Ket asos –di va –m qo`shimcha
|
-di zamon –m egalik
|
*Izohda aglyutinatsiyani tushunchangiz bo‘yicha izohlang.
Barcha topshiriqlar bo‘yicha eslatma: Topshiriqlarning har biri talab darajasida bajarilishi shart. Topshiriqlarga qo‘yiladigan ballar tizimi quyida berilgan:
1-topshiriq:
|
5 ball
|
2-topshiriq:
|
5 ball
|
3-topshiriq:
|
5 ball
|
4-topshiriq:
|
5 ball
|
5-topshiriq:
|
5 ball
|
6-topshiriq:
|
bonus +5 ball
|
7-topshiriq:
|
5 ball
|
Jami:
|
30 ball
|
Topshiriqlar uchun kerakli materiallarni @tdpufilologiya manzilidan olishingiz mumkin. Topshiriq variantlari barcha talabalar uchun bir xil bo‘lib, ularning bajarilishi turlicha bo‘lishi zarur. Chunki, topshiriqlarni tuzishda har bir talabaning individual yondashuvi hisobga olingan. Shu bois hech bir talabaning javobi boshqa bir kursdoshining javobi bilan aynan bir xil bo‘lishi kerak emas. Aks holda, har ikki talaba yoki bir xillikka ega bo‘lgan talabalarning barchasi belgilangan baldan mahrum etiladi.
Topshiriqlarning bajarilish muddati 2021-yil 14-fevral soat 23:59 gacha.
“Ona tili”, “Ona tili praktikumi” hamda “Boshlang‘ich ta’limda imlo qoidalari” fanlaridan materiallarni olish uchun Boshlang‘ich ta’lim | ONA TILI telegram kanaliga qo‘shiling. Manzil: @tdpufilologiya
Do'stlaringiz bilan baham: |
