Umumtexnika fanlari va texnologiya kafedrasi ro‟yxatga olindi №2020 y ― ‖ «tasdiqlayman»

AMALIY MASHG`ULOT № 4 
MAVZU: KIMYOVIY TOLALAR XOSSALARINI ORGANOLEPTIK 
USULI BILAN ANIQLASH 
 
Ishning maqsadi: Kimyoviy tolalarning 
xossalarini organoleptik va laboratoriya usuli bilan 
aniqlashni o`rganish.
ASOSIY MA`LUMOTLAR:
 
SINTETIK TOLALAR. 
 
1. Sintetik tolalar klasifikatsiyasi 
2. Poliamid tolalar 
3. Poliefir tola. 
4. Poliakrilonitril tolalar 
5. Polivinilxlorid tolalar 
6. Polivinilspirt tolalar 
7. Poliolefin tolalar 
8. Poliuretan tolalar 
 
Sintetik tolalar qanday polimerdan tayyorlanishiga qarab gruppalarga 
bo‗linadi (sxema). 
Sintetik tolalar klasifikatsiyasi 
 
 
 
Poliamid tolalar. Hozirda eng keng tarqalgan poliamid tola – kapron.
Kapron olishdagi dastlabki xom ashyo – benzol va fenol (toshko‗mirni qayta 
ishlab olinadigan mahsulotlar) ni kimyo zavodlarida qayta ishlab kaprolaktam 
olinadi. 
Sintetik tolalar
Geterosep tolalar
Karbosep tolalar
Polia-
mid 
tolalar 
Poli-efir 
tolalar 
Poli-
uretan 
tolalar 
Poliak-
rilo-
nitril 
tolalar 
Polivi-
nilxlo-
rid 
tolalar 
Polivi-
nil spirt 
tolalar
Polio-
lefin 
tolalar
Kapron, 
anid, 
etant
Lavsan
Span-
deks 
Nitron
Xlorin
Vinol
Polieti-
len, 
polipro-
pilen 

---

119 
Sintetik tolalar zavodida kaprolaktamdan kapron smolasi olinadi, u 
suyuqlangan halatda filerga kirib, undan ingichka oqimlar tarzida chiqadi va 
havoda qotadi. Endigina qotgan tolalar cho‗ziladi, buraladi, issiq suv va bug‗da 
termik ishlanib strukturasi o‗zgarmaydigan qilinadi. Izolyasiyalash xossalari 
yuqori bo‗lgan ichi bo‗sh kapron tola, profillangan va ko‗p kirishadigan (30—
35%) tola olish usullari ishlab chiqilgan.
Anid (neylon) va etant ishlab chiqarish jarayonlari kapron ishlab chiqarish 
jarayonlaridan uncha farq qilmaydi. 
Poliamid tolalar silindr shaklida bo‗lib, ularda mikroskop ostida 
ko‗rinadigan g‗ovak va darzlar bor; ko‗ndalang kesimi dumaloq yoki uch yoqli 
(profillangan) bo‗lishi mumkin. Poliamid tolalarga xos xossalar: engil, qayishqoq, 
uzilishga pishiqligi yuqori, ishqalanish va egilishga chidamli, kimyoviy turg‗un, 
sovuqqa, mikroorganizmlar ta`siriga chidamli, mog‗orlamaydi. 
Uzilishga pishiqligi jihatidan kapron po‗latdan 2,5 barobar ustun turadi. 
Kapron tolalar faqat konsentrasiyalangan kislotalar va fenolda eriydi. Ular yashil 
alanga berib yonadi, shunda tolalarning uchi qo‗ng‗ir rangda dumaloqlanadi. 
Gigroskopikligining pastligi va issiqqa uncha chidamasligi kapron tolalarning 
kamchiligidir. Anid va etantning xossalari kapron xossalariga o‗xshaydi.
Poliamid tolalarning asosiy ko‗rsatkichlari jadvalda ko‗rsatilgan.
Jadval. 
Tola 
Nisbiy uzilish 
nag-ruzkasi, 
kh/teks 
Uzilishdagi 
uzayishi, % 
Gigroskopikligi, 
% 
YUmshash 
temperatursi, 
o
C 
Kapron
Anid
Etant
45 – 70
45 – 70
40 – 65
20 – 25
20 – 25
18 – 23
3,5 – 4
3,5 – 4
2,4
170
235 
200 
Kapron kompleks iplar, shtapel tolalar, monotola (yakka tola) tarzida ishlab 
chiqariladi. U gazlamalar, paypoqlar, trikotaj, g‗altak iplar, uqalar, arqonlar, baliq 
ovlash turlari va hokazolar tayyorlashga keng ishlatiladi. Anid va etant asosan 
texnik maqsadlarda qo‗llaniladi, lekin keng iste`mol mollari tayyorlashda ham 
ishlatilishi mumkin. Engil ko‗ylaklik va bluzkabop gazlamalar to‗qish uchun 
modifikatsiyalangan poliamid tola – shelondan foydalaniladi.