Umumtexnika fanlari va texnologiya kafedrasi ro‟yxatga olindi №2020 y ― ‖ «tasdiqlayman»

KALAVA IP VA IPLARNING XOSSALARI 
Kalava ip va iplarning staidartlarda belgilanadigan xossalariga chizikush zichligi, 
pishitilishi, pishiqligi, cho‗ziluvchanligi, tekisligi ko‗radi. Kalava ip va iplarning 
chizikush zichligi tolalar kabi teks qiymati bilan belgilanadi. 

---

31 
Kalava shtning yo‗g‗onligi teks sistemasida 1000 m ipning grammda 
ulchanadigan massasi bilan aniqlanadi. Teksning son qiymati qancha katta bulsa, 
ip shuncha yuron bo‗ladi. 
Karda usulida paxtadan olipgan shtapel va aralash kalava ipning chiziqli 
zichligi. 12 - 85 teks, qayta tarash usulida ingich-ka jundan olingan yakka hamda 
aralash kalava ipning chiziqli zichligi 16 - 41 teks, qayta tarash usulida yarim daral 
va dagal jundan olingan kalava ipning chiziqli zichligi 28-85 teks, zirirdan olingan 
kalava ipning chizikli zichligi 18 - 300 teks. Apparat usulida paxtadan olingan 
kalava ipning chizikli zichligi 85- -250 teks, mayin jundan oliiganniki 50-170 teks, 
daral jupdan olinganniki 125 - 670 teks. 
Kalava iplarning teksi va metrik nomeri kalava ipni (ipni) tarozida tortib 
yoki maxsus pribor - kvadrantda aniqlash mum-kin. 
Kvadrantlar tarozili va nomerli bulishi mumkin. Richag ilgagiga 100 m li kalava ip 
osilganda uning strelkali ikkinchi uchi oradi va shkalada ipning massasi yoki 
nomeri kurinadi. 
Bir xil yuronlikdagi tashkil etuvchi iplar pishitilganda, pishitilgan iplarning 
chiziqli zichligi (teks) va nomeri quyidagi formulalardan aniqlanadi: 
T
p
=Tn;  N
p
=N/n, 
bu erda: T
p
- ipni pishitish chiziqli zichligi, teks; T - tashkil etuvchi ipning chiziqli 
zichligi teks; n – qo‗shishlar soni; N
p
- pishitilgan ipning nomeri; N - tashkil 
etuvchi ipning nomeri. 
Ba‘zan tashkil etuvchi iplar har xil yug‗onlikda bo‗ladi. Bu holda ularning 
chiziqli zichligi va nomeri ushbu formulalardan aniqlanadi: 
T
p
= T
1
+T
2
; N
p
= N
1
N
2
/( N
1
+N
2
). 
Iplarning 
diametrini 
yug‗onlik 
ulchagich yordamida yoki ipning 
chiziqligi zichligi bo‗yicha hisoblab topish 
mumkin. 
Kalava ip (ip)ning pishitilganligi 1 m kalava
ip (ip)ga tog‗ri keladigan o‗ramlar soni bilan 
ifodalanadi. Pishitilganligi oshishi bilan kalava ip silliqroq, pishiqroq, 
qayishqoqroq bo‗ladi. Ma‘lum darajagacha pishitilgandan so‗ng kalava ipning 
pishiqligi pasaya boshlaydi, ana shunday pishitish kritik pishitilganlik deb ataladi. 
Pishitilganlikni aniqlash uchun kalava ip namunasini maxsus pribor - buram 
ulchagichda bo‗shatib ko‗riladi (rasm). Kalava ip namunasini mahkamlab qo‗yish 
uchun buram ulchagichda ikkita qisqich 2 va 4 bo‗ladi. Bundan tashqari, ip 
bo‗shalganda uzayishini hisobga oladigan taranglik o‗lchagich 1, bo‗shalish 
paytida ipni kuzdan kechirnshga imkon beradigan lupa 3 va aylanishlar sonini 

---

32 
hisoblaydigan schyotchik 5 bor. Qisqichlardan biri qo‗zg‗almas, ikkinchisi 
(aylanadigani) schyot-chikka bog‗langan. Barcha xil tolalardan pishitilib 
tayyorlangan kalava ip va kompleks iplarning, shuningdek paxta va shtapel 
tolalardan qilingan yakka kalava ipning pishitilganligini aniqslash uchun ayrim 
iplar yoki tolalar parallel bulib qolgunga qadar bo‗shatish usuli qo‗llaniladi. 
Iplar o‗ng tomonga va chap tomonga burab pishitilishi mumkin. O‗ng qo‗l 
bilan o‗zimizdan nariga burab pishitilgan iplar o‗ng pishitilgan hisoblanadi. O‗ng 
pishitish lotincha 2 xarfi bilan, chap pishitish esa 5 harfi bilan belgilanadi (rasm), 
Kalava ip va iplarning cho‗zilishdagi pishiqligi xuddi tolalarning pishiqligi 
kabi, ularni uzish uchun etarli minimal nagruzka bilan ifodalanadi. Pishiqligini 
aniqlash uchun namunani uzish mashinasida cho‗zib ko‗rish keraq Bunda bir 
ipning yoki uzunligi 100 m li kalavaning uzilishga pishiqligini aniqlash mumkin. 
Kalava ipning cho‗ziluvchanligi dinamometrda uzilishga pishiqligini 
aniqlash paytida aniqlanadi. CHo‗ziluvchanlik uzilish paytida ipning uzayishi bilan 
ifodalanadi va ipning tola tarkibi, nomeri, pishitilganligiga 
bog‗liq bo‗ladi. 
Notekislilik deganda kalava ip va iplarning yug‗onligi, 
pishitilishi, pishiqligi hamda uzayishi bo‗yicha bir tekis 
emasligi tushuniladi. Notekislilikni aniqlash uchun kalava 
ipni laboratoriyada saqlanadigan etalon (namuna) bilan 
solishtirib ko‗riladi, shuningdek ko‗rsatkichlarni tegishli 
priborlarda bir necha marta o‗lchab va tegishli formulalarga 
qo‗yib, notekislilik protsenta hisoblab topiladi. Kimiyoviy tolalardan qilingan iplar 
va shtapel kalava iplar xossalari jihatidan tabiiy tolalar va tabiiy ipakdan qilingan 
kompleks iplarga qaraganda bir tekisroq bo‗ladi.