Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

S.Diniy tushunchalarning ontolgik jihatlari
D.Yumning “tabiiy din haqidagi suhbatlar” asari Darvinchilik 
ta’limoti paydo bolishidan oldin yozilgan bo‘lsa-da, bu olam 
yaratilishi borasidagi klassik tahminlardan biri bo‘lib qolaveradi. 
Maqsadli ravishda Yumning qarashlarini 2 guruhga bo‘lish mumkin:
Butun borliq- bu mehanizmdir;
146

---

Olam Hudo tomonidan yaratilgan;
Biz izlanishlarimizni hulosasi sifatida Yumning olam yaralishi 
g‘oyasi haqidagi e’tirozlarini beramiz.
D.Yum ta’kidlaydiki, birinchidan borliqning kengligi 
va 
cheksizligi uni mehanizm yoki inson qo‘li bilan yaratilgan uy yoki 
kemaga o‘hshash tizimli mehanizmga o‘xshash narsa ekanligini rad 
etadi. Ikkinchidan, tartib intizom dunyoning faqat bir qismidagina 
mavjud va uning biz bilgan va bilmagan boshqa maskanlari ham 
borki, u erlarda butunlay tartibsizlik hukmrondir. Va nihoyat, 
borliqning bir bo‘lagi mukammal tarzda ishlanganligini ko‘rib uning 
barcha tashkiliy qismlari ham huddi shunday aqliy yaratuvchanlik 
qobilyati namunasi degan fikrga kelish noto‘g ‘ri va asossiz. “Bu ulkan 
tizimning kichik qismi qisqa vaqt davomida biz tomonimizdan hali 
ohirigacha o'rganilgani yoq va shundan keyin ham biz dunyo kelib 
chiqishi haqida hulosalar chiqarishishimiz o‘rinlimi?”
Yuqoridagi e’tirozlar dimyo m a’lum bir mehanizmga o'xshatilishi 
haqidagi fikrlar muqaddimasi bo‘lib hizmat qiladi. Lekin o ‘z 
navbatida ikkinchi bir muqaddimada yozilganlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri 
aloqasi yo’q: “Olamning ko‘plab tabiiy qismlari faoliyati mehanizmni 
eslatadi”. Biroz to‘g ‘irlangan tahrirda esa bu hulosa dunyoga 
butunligicha yoki uning o‘rganilmagan tomonlariga ham mos 
tushmasligi aytiladi. Yangi tahrir bizni shu tariqa ovutar ekan, 
Yumning birinchi guruh tanqidini chekkaga surib tursak ham 
bo‘ladi.50
Ikkinchi guruh tanqidlar, biz oldin o‘zizmiz yaratganimizdek 
emas, bunda har qanday yul bilan hudo borligiga, olamni yaratuvchi 
oliy bir zot mavjudligiga ishonch paydo qilish, zamin yaratishga 
e ’tibor qaratilgan. Shu o‘rinda, Yumning haqligiga shubha qiladi 
odam. Olamni kuzatib shunday hulosaga kelishimiz mumkinki, u 
butunlay oldindan o‘ylanib, aql bilan yaratilgan, ammo boshqa 
tomondan olam yaratilishi munozarasi ish beravermaydi. U bizni 
olamda bor va mavjud narsalar mukammal, yagona yoki mavhum deya 
hulosa qilishga undaydi. Lekin buni aynan shunday deya qabul qilish 
ham hato, chunki borliq nomukammalik va kamchilikka to ‘la, huddi 
edsel va Korvairdek, Rolse Roysedan farqli o‘laroq. Hattoki, bu borliq 
bizni o‘zining poyonsizligi bilan lol qoldirgan san’at asariga o‘xshasa
30 W illiam L.Rowe. Philosophy o f Religion. USA W a d sw o rth Cengage Learning, 2007. - P 62.
147

---

ham balki, afsuski, u Oliy zot (Yaratuvchi, ma’bud) bir qancha 
urinishlar, muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng ahiyri yaratuvchanlikni 
o‘rganib olgach asos solingan dunyolardan biridir. Teistik nuqtayi 
nazardan, koinot yagona yaratuvchiga ega, lekin biz shuni ham 
bilamizki, har qanday bino, mashina va uskunalar barchasi bir qancha 
dizaynerlar, ixtirochilar hizmati bilan dunyoga keladi, shunday ekan 
bizning olamimiz ham cheklangan qobilyat va kuchga ega m ’budlar 
jamoachalari tomonidan yaratilgandir51.
Xudojo‘ylik tarafidan, ma’bud bu tanasiz, to‘laqonli ruhga 
asoslangan mavjudot. Lekin, у ana, olam yaralishi va mashina 
yaratilishini bir-biriga aloqador, mos deb hisoblaydigan bo‘lsak, unda 
borliqdagi yaratuvchi tanasiz ruh ekan, mashina yaratuvchisi (inson) 
ham tanasiz mavjudot deya xulosa qilish hech qanday mantiqqa to‘g ‘ri 
kelmaydi.
Yum ikkinchi guruh e’tirozlar haqidagi fikrini shunday 
yakunlaydi: “Kimda kim, diniy bilimlari doirasi cheklanganligini 
bilgani holda, olam yaratilganligi g‘oyasida sobit tursa, olam 
haqiqatdan xam yaratuvchisiga ega ekanligini tasdig‘ini topa olar, 
ammo, boshqa tomondan qolgan masalalarda u mavhum faraz va 
g‘oyalardan nariga o‘ta olmaydi” . Yumning ikkinchi guruh qarashlari 
endi tushunarli. Teizm faqat olam yaratilishi g‘oyasiga asoslanmagan 
ekan. Ko'plab hudojo'ylar bunga qarshi o‘laroq Hudo mavjudligini 
bizga turli xayollar bilan isbotlab berishlari mumkin. Biroq Yumning 
qayta ishlangan gipotezasi Yaratuvchining ishlari unchalik ham 
mukammal darajada qabul qilinavermasligi kerak degan fikmi 
uyg'otadi.
Olam yaratilishi haqida yangi hukm. Yaratilish haqidagi 
ta’limotning yangicha ko‘rinishi XX asrda paydo bo‘ldi. U olam 
yaralgandan to hozirgi qiyofaga kelguncha bo‘lgan bosqichni ilmiy 
ko‘z bilan tadqiq qiladi. Darvinj va Hum qarashlarini yoqlovchilardan 
farqli o'laroq, yangi hukm tarafdorlari jonli borliq (o‘simliklar, 
hayvonlar) qanday paydo bo'lgani va chalkash diniy qarashlami 
tadqiq qilish bilan hamma narsani tagiga etib bo‘lmasligini 
tushunishdi. Aynin vaqtda Darvinga ham keltirgan asoslari uchun yon 
bosishdi. Ayni vaqtda ular quyidagi masalani ko'ndalang qo‘yishdi: 
erda hayot paydo boMishi uchun qanday sharoit kerak? Va ular