Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1. Qadimgi Erondagi ilk sivilizatsiya manzilgohlari haqida 
m a’lumot bering?
2. Ahamoniylar davlati ichki siyosati haqida nimalami bilasiz?
3. Ahamoniylar davlati ichki va tashqi siyosatining o‘ziga xos 
xususiyati nimada?
4. Qadimgi forslar etnik kelib chiqishi jihatidan kimlar edi?
5. Ahmoniylar saltanati hukmronligi davri haqida nimalami 
bilasiz?
6. Persopol shahri qachon qurilgan?
7. Avesto qachon paydo boMgan?
8. Qadimda 
forslar 
davlat 
ishlarida 
qanday 
yozuvdan 
foydalanishgan.
Glossariy
Ahuramazda Zardushtiylikda ezgulik xudosi
Satrap 
Ahamoniylar davlatida viloyat hokimi
Doroiy 
Ahamoniylar podshosi Doro I zarb etgan tanga
Fors 
Qadimgi Erondagi o ‘lkaning nomi
Mitra 
Zardushtiylikda quyosh xudosi
Saklar(Skif) 
Sharqiy eron tilida so ‘zlashuvchi xalqlardan biri 
Midiya 
Shimoli-g‘arbiy Erondagi qadimiy davlat
Mavzu: Qadimgi Hindiston 
Reja:
1. Qadimgi Hind sivilizatsiyasining yuzaga kelishi.
2. Vedalar davri.
3. Kshatriylar davlatlarining shakllanishi. Buddaviylik davrida 
Hindiston.
4.Kushonlar imperiyasi.
Qadimgi Hind sivilizatsiyasining yuzaga kelishi. Mil. avv. Ill— 
II ming yillikda Gang vodiysida dastlabki manzilgohlar qoldiqlari 
topilgan. U yerda istiqomat qilgan aholi asosan ov va baliq ovlash 
kabi mashg‘ulotlar ustuvor bo‘lgan ibtidoiy xo‘jalik sharoitida
100

---

yashagan bo‘lsalarda, misdan mehnat quroli sifatida foydalanishni 
bilganlar. Keyinchalik esa dehqonchilikni o ‘zlashtirganlar.
Hind daryosi havzasida ilk aholi maskanlari madaniy qoldiqlari 
topilgan edi. Uning eng kattasi Xarappa madaniyati hisoblanadi. 
Xarappa bilan bir qatora xuddi shunday ahamiyatga ega boMgan 
Mohenjo-Daro (“marhumlar tepaligi”) manzilgohi ham e ’tiborga 
loyiq. Tez orada Moxenjo-Daro va Xarappa yirik shaharga aylanib 
boradi. Ikkala qadimgi shahardagi uylar har xil shakl va kattalikdagi 
pishiq g ‘ishtdan qurilgan. U ylar bir-biri bilan zich tutashgan bo‘lib, 
ko‘p hollarda ikki qavatli boMgan. Mohenjo-Daro va Xarappaning 
aholisini kelib chiqishi hamda qaysi tilda so‘zlashganliklari masalasi 
hozirga qadar munozarali boMib kelmoqda. Ammo g ‘arb olimlarining 
fikricha bu yerda negroid yoki dravid irqiga mansub odamlar 
yashaganligi ta’kidlanadi.
Ushbu shahar-davlatlar tuzilishiga ko‘ra ikki qismga boMingan: 
qal’a (sitadel) quyi shaham ing turar joy dahalaridan baland boMib, 
alohida ajralib turgan. M ohenjo-Daro va Xarappa xalqi dehqonchilik, 
chorvachilik hamda hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Bu yerda 
jam oat imoratlar va katta don ombori ham mavjud edi. Shahaming 
tuzilishi keng, bir-biri bilan to ‘g ‘ri burchak bilan kesishuvchi daha va 
ko‘chalarga ajratilgan. Shu bilan birga metalga ishlov berishni ham 
bilishgan. Topilgan muhrlarda yozuv shakllari saqlanib qolgan. 
Bulaming hammasi Xarappa madaniyatini ibtidoiy madaniyatlarga 
emas, balki sivilizatsiya davriga tegishli deb hisoblash imkonini 
beradi. Bu shaharlami alohida hokimlar boshqargan chunki Mohenjo- 
Darodan topilgan soqolli kishini haykali, uning bosh kiyimi va 
yelkasida boy bezakli keng ustiboshi borligi hamda muhrlarda 
hukmdor suratining mavjudligi mulkiy tabaqalanish bo‘lganligidan 
dalolat beradi. Shaharda askarlar turar joyi, xizmatkorlar uchun 
m o‘ljallangan xonalarga o ‘xshash qator imoratlar bor edi.
M a’lum 
bir 
vaqt 
Xarappa 
va 
M ohenjo-Daro 
mazkur 
madaniyatning ikkitagina shahri hisoblanib kelingan. Biroq hozirgi 
vaqtda Xarappa madaniyatiga tegishli yetmishdan ortiq shaharlari 
aniqlangan. Ular Hind daryosining etagidan shimoliy irmoqlarigacha 
hamda Sutkagen-Dordan Sharqroqda joylashgan o ‘lkadan Narmada 
daryosigacha deyarli uzluksiz zanjir singari joylashgan. Xarappa 
madaniyati daryo bo‘y!ab taxminan yarim million kvadrat milyani 
egallagan.
101

---

Yirik shaharlar atrofida joylashgan omborxonalar taxminan o ‘ttiz 
ming odamning kun kechirishiga yetar edi. Bu shaharlarda yashagan 
odamlar gigiyenaga katta ahamiyat berganlar. K o'chalar suv yetkazib 
berish va oqova suvlami chiqarish tizimiga ega bo‘lgan. Uylar odatda 
katta cho‘milish hovuzlari bilan ta ’minlangan, ulam ing atrofida esa 
kiyim almashtirishga moMjallargan kichik xonachalar bo‘lgan. 
Xarappa aholisiga xos bo‘lgan tozalikka intilish diniy odatlarga 
b o g iiq bo‘lgan b o iish i mumkin.
Juda katta hududda joylashgan Xarappa shaharlari hayron qolarli 
darajada bir-biriga o ‘xshashdir. Ular go‘yoki yagona reja asosida 
qurilgan bo‘lib, qal’a (sitadel) turar joy daxalaridan ajratilgan va 
ularga nisbatan g‘arb tomonda joylashgan. Ko‘chalar aniq to ‘g‘ri 
shimoldan janubga yoki g‘arbdan Sharqqa yo‘naltirilib qurilgan.
Xarappaning madaniyati asosan ko‘p sonli qisqa ieroglifik yozuv, 
tasvirli tosh tam g‘alar yoki ulaming loyga tushirilgan nushalari 
topilmalari tufayli bizgacha etib kelgan. Relyeflarda nafis ishlangan 
bo‘rtma naqshlarda muqaddas hayvonlar va daraxtlarga sajda qilish 
manzaralari, shuningdek mifologik syujetlar o ‘z aksini topgan.
Mil. avv. 1750 va 1700-yillar oralig‘ida Mohenjo-Daro aholisi o‘z 
uylarini tashlab keta boshlaydi. Arxeologik qazish ishlari davomida 
ko‘chalarda ko‘milmagan holatda yotgan inson suyaklari topilgan. 
Butun bir oila o‘z xonadonida o ‘ldirilgan va yerga ko‘milmasdan 
tashlab ketilgan. U yoki bu yerda yonib, qulab tushgan uylar qoldiqlari 
uchraydi. Qochib ketayotgan aholi qimmatbaho buyumlarini (uy- 
ro‘zg‘or anjomlari, zargarlik buyumlari va kumush) shoshilinchda 
tashlab ketganlar. Xarappaning shimolida ham xuddi shunday ahvol 
kuzatiladi.
Arxeologik izlanishlar shuni ko‘rsatadiki Xarappa aholisi 
dushman bostirib kelishi natijasida qirilib ketmagan. Xarobalarda 
topilgan 
qurollar, 
shuningdek 
muntazam 
ravishda 
uylaming 
buzilganligi, shahar mudofaa istehkomlari atrofida jang va boshqa 
shunga o ‘xshash kurash alomatlari topilmagan.
Arxeologik qatlamlami o ‘rganish natijasida, Hind daryosi 
qadimda muntazam ravishda toshgan va o ‘zidan keyin hosildor 
tuproqlar qoldirgan, lekin toshqinlami oldindan bashorat qilib 
bo'lmasdi. Xarappa shaharlarida aniqlangan vayronagarchiliklami 
faqat shahar devorlari balandligidagi to ‘lqin keltirib chiqargan bo‘lishi 
mumkin edi. Gidrolog R. I. Reykening fikricha, Hind daryosi oqimi
102

---

bo‘ylab Xarappadan yuqoridagi to ‘g ‘onlar unumdor loyqani to‘sib 
turishi dalalarda hosildorlikni kamaytirgan. Natijada ocharchilik 
yuzaga kelgan so‘ngra yig‘ilib qolgan suv to‘g ‘onni yorib o‘tib 
shahami suv bosgan. Biroq Xarappaning ikkita yirik shaharlaridagi 
madaniy qatlamlami o ‘rganilishi, biron-bir toshqin boMgani haqida 
guvohlik beradi.
Shunisi aniqki ushbu sivilizatsiyaga qandaydir tabiiy ofat 
yopirilgan, buning oqibatida u tanazzulga yuz tutgan. Aholi anchagina 
qisqargan, lekin shunga qaramasdan shaharlar butunlay huvillab 
qolmagan. Odamlaming bir qismi shaharda qolgan, yana bir qismi 
shahar atrofidagi qishloqlarda yashaganlar. Xarappa ustida yotgan 
madaniy qatlamlami qazish chog‘ida bu yem ing aholisi turmush 
sharoiti past darajada bo‘lganligini k o ‘rsatdi. Arxeologlar bu qatlamni 
qo‘pol kulolchilik buyumlari ishlab chiqarilgan qishloqqa bag'ishlab 
Jxukar madaniyati (yoki Xarappadan keyingi) deb nomlaydilar.
“Jxukar madaniyati”ni Xarappa xarobalarida yashab kelgan 
odamlar tashkil qilgan edi. Mil. a w . 1575-1500-yillargacha shimoliy 
Hindistonga ko‘chmanchilar bostirib kelmaganligi tufayli Xarappa va 
Mohenjo-Daroda aholi yashashni davom etgan.
Biroq taxminan mil. avv. 1500-yilda shimoldan ko‘chmanchi 
“oriy” qabilalari kirib keladilar. Ular o ‘sha davming mukammal 
qurollari bilan qurollanganlar. Oriylaming otlari, jan g aravalari, 
bronzadan ishlangan boltalari va o ‘q-yoylari bor edi.
Biroq ular Hind vodiysini darhol zabt etishga kirishmadilar, balki 
janub va Sharqqa tomon safarga jo'nashdan a w a l yetti daryo 
hududida kamida bir asr davomida yashadilar. Ular, Xarappa 
shaharlari tomon yo ‘l ochgan vaqtda mahalliy sivilizatsiya yo‘q bo‘lib 
ketgan edi. Ehtimol, o ‘sha vaqtda shu yerda yashagan odamlaming 
tarqoq guruhlari ularga qarshilik ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin, ammo 
ko‘chmanchilar uyushgan qarshilikka duch kelmadilar. K o‘chmanchi 
qabilalar madaniyati nafis va yuqori darajada tashkil qilingan Xarappa 
sivilizatsiyasini tez o ‘zlashtira olmadilar. 
Davlatni boshqarish 
tajribasiga ham ega emas edilar. Lekin ularga notanish bo‘lgan 
muhitga osonlik bilan moslashdilar.