Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

partiyaga 
(ya’ni
123

---

konfutsiychilar va saroy partiyasi) bo‘linib, kurash olib borganlar. 
Natijada mamlakat kuchsizlanib boradi. Keyingi imperator Chen-di 
(mil. avv. 33-yildan- milodiy 7-yilgacha) hukmronligi yillarida 
imperiyada korrupsiya kuchayadi va zodagonlaming Van qavmining 
nufuzi ortadi. Imperator hokimiyati esa susayib boradi. Bundan 
vaziyatdan saroy a’yonlaridan biri Van Man foydalanib qoldi va 
milodiy 9-yili imperator Jutszi Inni taxtdan qulatib o ‘zini hukmdor 
deb e ’lon qiladi. Uning davrida Xitoyda pul va yer islohatlari 
o ‘tkaziladi. M a’muriy boshqaruv tizimiga ham o ‘zgarishlar kiritiladi. 
Bu orada tabiy ofat yuzaga keladi, ya’ni Xuanxe daryosi o‘zanlaridan 
chiqib mamlakatning unumdor yerlariga katta talofat yetkazadi. 
Milodiy 18-yili Shandun va Szyansu viloyatining janubida podsho 
hokimiyati hamda yirik yer egalariga qarshi tarixda “qizil qoshlar” 
qo‘zg‘oloni deb nom olgan dehqonlar harakati boshlanib ketadi. 
Dehqonlar hukumat qo‘shinlaridan o ‘z odamlarini ajrata olishlari 
uchun qoshlarini qizil rangga bo‘yab olgan edilar. Kamiga milodiy 21- 
22-yillarda imperiyada ocharchilik boshlanadi. Bulaming barchasi 
dehqonlani ag‘darib tashlangan Lyu sulolasi vakillari va Fan Chun 
boshchilik qilayotgan “Qizil qoshlar” armiyasi tomoniga o ‘tishga 
majbur qiladi. Milodiy 23-yil Van Man taxtdan qulatilib, hokimiyatga 
Lyu sulolasi vakili Lyu Syuan (Genshi-di) keladi va Xan imperiyasini 
qayta tiklanganini e’lon qilinadi. K o‘p o ‘tmay “qizil qoshlar” 
qo‘zg‘oloni ham bostirilib, milodiy 25-yil (ayrim manbalarda 27 yil) 
imperator Lyu Syu poytaxtni Loyanga ko‘chiradi. I asming o‘rtalariga 
kelib esa Xan imperiyasi yana qadimgi dunyoning eng yirik davlatiga 
aylandi. Ushbu davrda imperiyaning eng asosiy vazifasi shimoliy 
xunn qabilalarini bo‘ysundirish va “g‘arbiy o ‘lkada” (Sharqiy 
Turkiston yerlari) o ‘z hukmronligini tiklash edi. Milodiy 73-yilda Ban 
Chao elchilik vazifasi bilan g‘arbiy o ik a g a yuborildi. Uning bu 
yerlardagi harakatlari o‘sha zamon diplomatiyasiga xos tarzda olib 
borildi. Sharqiy Turkiston shahar-davlatlari qayta bo‘ysundirildi. 80- 
yillaming oxiridan boshlab Buyuk ipak yo‘li orqali Kushon davlati, 
Parfiya va Rim imperiyasi bilan savdo-iqtisodiy munosabatlar 
o‘matildi. Bu aloqalar milodiy I va II asrlar chegarasida eng yuqori 
darajaga ko‘tarildi. Rim imperiyasi (qadimgi Xitoy manbalarida 
Datsin deb nomlanadi) bilan to‘g‘ridan-to‘g'ri aloqa o ‘matishga 
urinishlar ham qilib ko‘riladi. Keyinchalik mamlakat korrupsiya va 
ichki nizolar tufayli kuchsizlana boshlaydi.
124

---

So‘ngra 184-yili og‘ir soliqlar va majburiyatlarga qarshi xalq aka- 
ukalar Chjan Szyao, Chjan Bao hamda Chjan Lyanlar boshchiligida 
(“Sariq ro‘mollilar”) qo‘zg‘olon ko‘taradi. Q o‘zg ‘olonchilaming 
umumiy soni 300 ming kishiga etib, ular 30 dan ortiq guhlarga 
bo‘lingan edi. Q o‘zg‘olon 205-yil Xan sarkardalari Dun Chjo va 
Saosaolar tomonidan qiyinchilik bilan batamom bostiriladi. Tez orada 
Saosao bosh vazir bo ‘lib olgach, imperator hokimiyati nomigagina tan 
oiinadi. So‘ngra 220-yil mart oyida bosh vazir Saossao vafotidan 
so‘ng, Xan imperiyasining so‘nggi imperatori Syan-di taxtdan voz 
kechadi. Hokimiyatga Saossaoning o ‘g ‘li Sao Pey keladi va o ‘zini 
Vey davlati podshosi deb e ’lon qiladi. Natijada Xitoy uch mustaqil 
davlatga (Vey, Shu, U. ) bo‘linib ketadi.