Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
Glossariy
Gang
Oriy
Hindistondagi daryolardan biri
Mil. avv. 1500 yillar atrofida shimoliy Hindistonga 
bostirib kelgan evropoid irqiga mansub ko‘chmanchi
114

---

qabilalar
Braxman 
Qadimgi Hindistonda kohinlar kastasi
Shudra 
Qadimgi Hindistonda xizmatkorlar kastasi.
Rishi 
Bashoratchi kohin
Karma 
Hayot 
davomida 
qilingan 
ishlar, 
xatti-harakatlar,
qilmishlar
Yue-chji 
Mil. avv. II asrlarda Baqtriyani bosib olgan ko‘manchi
chorvadorlar qabilaviy ittifoqi. Kushonlaming kelib 
chiqishi ularga borib taqaladi.
Mavzu: Qadimgi Xitoy 
Reja:
1. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasining yuzaga kelishi, Sya va Shan 
sulolari.
2. Chjou sulolari davrida Xitoy
3. Chunsyu va Chjango davri. Sin imperiyasining yuksalishi.
4. Xan imperiyasining ichki va tashqi siyosati.
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasining yuzaga kelishi, Sya va Shan 
sulolari. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasining dastlabki kurtaklari 
Xuanxe (Sariq daryo) va Yanszi daryolari oldida yuzaga kela 
boshlaydi. Mil. a w . V-IV ming yillikda paydo bo‘lgan ilk 
dehqonchilik manzilgohlari Yanshao, Syuyszyalin va Davenkoular 
qadimgi Xitoy tarixida muhim o‘rin egallagan. Misol uchun neolit 
davriga oid Davenkou madaniyati to ‘rt bosqichga bo‘lib o ‘rganiladi. 
Bularga Lyulin, Xuatin, Davenkou va Sinlyangan manzilgohlari 
kiradi. Ilk sopol idishlarga ishlov berish va mehnat qurollarining 
takomillashib borish jarayonida ortiqcha mahsulot hajmini ortib 
borishiga olib keldi. Tez orada mil. avv. II ming yillik boshlariga 
kelib, Xuanxe va Yanszi daryolari bo‘ylarida yashovchi aholi 
metalldan (mis va bronza) foydalanishni keng yo‘lga qo‘yadi. Bularga 
Erlitou madaniyati yorqin misol bo‘la oladi. Metallurgiyaning 
taraqqiyoti sug‘orma dehqonchilikni rivojlanishiga olib keldi. Natijada 
oshiqcha mahsulotlami ortib borishi hamda mulkiy tabaqalanish 
jarayonini yuzaga keltirdi.
115

---

Qadimgi Xitoy afsonalariga ko‘ra Xuanxe daryosi qirg‘oqlarida 
dastlab Sya davlati paydo bo ‘lgan. Ammo ko‘p o‘tmay mil. a w . 
XVIII asrda Chen Tan ismli podsho Sya sulolasini taxtdan olib tashlab 
Shan davlatini tuzadi. Ushbu davlat mil. a w . 1600-yildan mil. avv. 
1027-yillargacha yashaydi. Shan podshosi Pan Gen davrida poytaxt 
Yandan, Beymen shahriga ko‘chiriladi. Keyinchalik Beymen shahri In 
deb ataladigan bo‘ldi. Natijada davlat Shan-In deb ham tilga olinadi. 
Podsho 
asosan 
diniy 
va 
dunyoviy 
hokimiyatni 
o ‘zida 
mujassamlashtirgan. Hokimiyat (hukmdorlar U Din va U I gacha) 
akadan-ukaga yoki amakidan jiyanga meros bo‘lib qolgan. Ichki 
nizolar tufayli dastlabki poytaxtlardan biri (Van Chun Din davrida) 
Syao shahriga ko‘chiriladi. So‘ngra hokimiyat otadan-bolaga o ‘tish 
tizimi (taxminan mil. avv. 1300 yil) joriy qilingan. Amaldorlar sinfi 
zodogon qavmlar tabaqasidan shakllangan. Davlat boshqaruv apparati 
podsho(yoki 
Van), 
yirik 
amaldorlar, 
kichik 
zodogonlar 
va 
jangchilardan 
iborat 
bo‘lgan. 
Dehqonlar 
va 
qullar 
ijtimoiy 
pog‘onaning eng pastidan o ‘rin egallagan edi. 
Shan davlati 
ко‘chmanchilaming doimiy hujumi bilan kurash olib borganligi 
haqida yozma m a’lumotlar bor. Shan podsholari Syuan-syao (sariq 
imperator Xuan-di) urug‘idan bo‘lganlar deb hisoblangan.
C hjou sulolari d a v rid a Xitoy. Mil. avv 1027-yili Chjou knyazi 
U Van, Shan podshosi Di Singa qarshi isyon ko‘tarib, Mu-e yonidagi 
jangda shanliklar ustidan g ‘alabaga erishadi. Shan podshosi Di Sin 
poytaxti Chaoge shahriga qochib, o‘z saroyi “Kiyik minora”da joniga 
qasd qilgan. Dushman qo ‘shini shaharga kirib kelib, U Vanni podsho 
deb e ’lon qiladi. Shu tariqa Xitoyni 300 yil birlashtirib turgan Chjou 
davlatiga asos solinadi. Chjou Sharqiy va G ‘arbiy Xitoyni nazorat 
qilib turishga erishdi. Shimoliy Xitoydagi bir-necha yirik qabilalar 
birlashtirildi. Bosib olingan yerlam i U Van qarindosh urug‘lari va 
tarafdorlariga bo‘lib beradi. So'ngra taxtga U Vanning o‘g ‘li yosh 
Chen-Van keladi. Hukmronligining dastlabki yetti yilligi davrida 
davlatni amakisi Chjou-gun boshqardi. Shanliklar isyoni bostirildi va 
ular o ‘z yerlaridan ko‘chirib yuborildi. Ko‘chmanchi I qabilariga 
qarshi yurish qilindi.
Mil. a w . 996-yili taxtga Chen-Vanning o ‘g‘li Kan-Van keladi. 
Qaram viloyatlar boshqaruvi isloh qilinib, ulaming soni 55 dan 36 
taga kamaytirildi 
va ixchamlashtiriladi. 
Yozma manbalaming 
ta’kidlashicha, (“Bambuk kitoblar”va ’’Shisszi”) Chjou davlatida
i i 6

---

tinchlik hukm surgan. Mil. avv. 977-yilda imperator vafot etadi. 
Keyingi imperator Chjao-Van janubdagi isyonlami bostirishga urinadi 
va yangi tuzilgan Chu podsholigi bilan urushda halok bo‘ladi.
Chjou podsholari “shanfu”(yuz boshi) va “szay”(boshliq yoki 
to‘g ‘irlovchi) unvonlariga ega boMgan saroy a’yonlariga tayanib 
davlatni idora qilganlar. Podsho saroyi davlat boshqaruvining markazi 
hisoblangan. Davlat yerlarini nazorat qilish uchun podsho alohida 
mansabdor shaxsni tayinlar edi.
Mil. a w . VIII asr boshlarida Chjou davlatidan shimoli g ‘arbda 
yashagan “jun ” qabilalari talonchilik yurishlarini amalga oshiradilar. 
Chjou podshosi Yu-Van (mil. avv. 781-771-yy) ulami to ‘xtatish 
uchun urush olib boradi. Chjouning o ‘troq aholisi junlam i varvar 
qabila sifatida ko‘rar edi.
Chjou (ayrim manbalarda G ‘arbiy Chjou) davlatining poytaxti 
Xao shahridan Loi shahriga (zamonaviy Loyan) ko‘chirilishi bilan 
(mil. avv. 771-yilda) Sharqiy Chjou sulolasining davri boshlandi. 
Ammo bu davlat ham Chjouning avvalgi shuhratini tiklay olmaydi. 
Garchand podsho Syan-Van davrida ko‘chmanchilar bilan tinimsiz 
urush olib borilsada davlat kuchsizlanadi.