Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Qadimgi Xitoy madaniyati. Xitoy aholisining madaniy merosi 
juda qadimga borib taqaladi. Bu yerda qadimgi Misr, Mesopotamiya, 
Hindiston va Yaqin Sharqdagi kabi ko ‘hna madaniyat taraqqiy etgan. 
Bu hududda dastlabki sivilizatsiyalar paydo bo iish i bilan insonlar 
yuksak madaniyatga asos solganlar. Xitoyliklar qadimdan juda 
mehnatkash xalq b o iib , dehqonchilik va chorvachilikni erta 
o‘zlashtirganlar. Mil. avv. II ming yillikdan boshlab, Xuanxe va 
Yanszi daryolari qirg‘oqlarida paydo b o ig a n davlatlar (Shan) 
davridayoq qadimgi Xitoy piktografik yozuvlari paydo b o id i. 
Keyinchalik bu yozuvlar ieroglif shakliga kira boshlaydi. Ieroglif 
yozuvlar m aiu m bir m a’noni anglatuvchi so‘zlar edi. Shan-In davrida 
u takomillashadi, yozuvdan asosan diniy marosimlarda, fol ochishda, 
mulkiy munosabatlami hal etishda va boshqa maqsadlarda foydalanish 
keng quloch ochdi. Yozishda dastlab qora mol kurak suyaklari, 
toshbaqa toshi, shoyi mato va bambuk taxtachalaridan foydalanganlar. 
Faqatgina mil. avv. I asrdan boshlab, qog‘ozga yozishni boshlaydilar. 
Qog‘ozni ixtiro etilishi esa davlat boshqaruvi, fan va madaniyatni 
rivojlanishida muhim rol o ‘ynadi.
Qadimgi xitoyliklar ilmiy bilimlami dehqonchilik, chorvachilik 
va hunarmandchilikda q o ilash n i yaxshi bilganlar. Irrigatsiyadagi 
katta yutuqlar pirovardida dehqonchilikda hosildorlikni oshirishini 
yaxshi tushunganlar. Suvsiz joylam i sug‘orish uchun maxsus 
moslamalar ixtiro qilingan. Ular yana ipak qurti yordamida ip olish va 
undan mato to‘qish texnologiyasini ishlab chiqqanlar.
Qadimgi Xitoydagi ilmiy bilimlaming asoslaridan biri sifatida 
falsafani tan olishgan. Bu yerda mashhur faylasuf Kun-szi (mil. avv.
125

---

551-479-yy) faoliyat ko‘rsatgan. Keyinchalik u dunyoda Konfutsiy 
sifatida tanilgan. Konfutsiy yashagan davrda Xitoyni ichki nizolar va 
urushlar qamrab olgan edi. Shunga qaramasdan uning falsafiy 
ta’limoti Xitoy jamiyati uchun eng kerakli dastur-ul amal vazifasini 
bajardi. Chunki konfutsiylik etikasi diniy emas edi. Ammo tabiat bilan 
uyg‘unlikka intilish jam iyat uchun muhim deb hisoblangan. Konfutsiy 
etikaning oltin qoidasi “o ‘zingga ravo ko ‘rmagan narsani, birovga 
ravo ko‘rma” tushunchasini ilgari surdi. Uning fikricha haqgo‘y va 
solih inson quyidagi besh tamoyilga rioya qilishi kerak edi. Bularga 
“Jen” insonlarga muhabbat, “I” haqiqat va adolat, “Li” urf-odat, 
“Chji” aql-zakovat hamda “Sin” samimiylik yoki yaxshi niyat kabilar 
kirgan. Garchand Konfutsiy o‘z yurti Lu davlatidan badarg‘a qilingan 
boMsa-da, u yaratgan ta’limot Xitoyning boshqa joylariga va 
keyinchalik butun dunyoga yoyildi.
Shu bilan birga mil. avv. V-III asrlarda Xitoda “daotsizm” 
ta’limotining asoslari paydo bo‘ladi. Afsonalarga ko‘ra daotsizmga 
mashhur donishmand Lao-szi asos solgan. Bu falsafiy va diniy 
ta’limot konfutsiylik bilan bir qatorda rivojlanib borgan. Xitoy 
jamiyatining taraqqiy etishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Qadimgi Xitoyda yana tarix va geografiya fanlari rivojlangan. 
Masalan Sima Syan, Fan E, Ban Gu va boshqa olimlar Xitoyning 
tarixi va geografiyasiga oid asarlar yozib qoldirishgan.
Aniq 
fanlarga 
kelsak 
qadimgi 
Xitoyda 
matematika 
va 
astronomiyaga ham katta e ’tibor berilgan. Shan-In davlati davrida 
astronomiyaga oid bilimlar shakllangan edi. 0 ‘sha davrdayoq xitoylik 
astronomlar quyosh va oyning tutilish vaqtini aniq hisoblay olganlar. 
Manbalarda ta ’kidlanishicha, keyinchalik xitoylik olimlar janubni 
ko'rsatuvchi kompasni ham ixtiro qilganlar.
Qadimgi Xitoy m e’morchiligi dunyoning boshqa davlatlarida 
mavjud bo‘lgan m e’morchilik maktablaridan qolishmaydi. Masalan, 
ko‘chmanchi qabilalardan mudofaalanish uchun qurilgan dunyoga 
mashhur “Buyuk Xitoy devori”ni olaylik. Uning uzunligi 4000 
kilometrga yaqin bo ‘lib, balandligi 12 metr, qalinligi esa 5 metrga 
teng boMgan. Bu mahobatli m e’moriy majmuasi Sin imperiyasi paydo 
boMishidan a w a l qurilishi boshlangan edi. Shu bilan birga mashhur 
Sin imperatori In Chjen (Sin-Shixuandi) maqbarasi o'zining go‘zal va 
mafitunkor mahobati bilan kishilami e ’tiborini tortadi.
126

---