Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Buyuk Yunon kolonlashtirish davri. Qadimgi Yunoniston 
tarixida mil. avv. IX-VIII asrlarda chuqur o ‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 
May da, bir-biridan ayro boMgan urug‘ va qishloq jam oalari yangi 
ijtimoiy-siyosiy institutlarga aylana boshlaydi. Bunda turli xil ijtimoiy 
guruhlar o ‘rtasida qonli to‘qnashuvlarga olib kelgan o ‘tkir qarama- 
qarshiliklar paydo b o ‘ladi, davlatchilik organlari tizimi shakllanadi, 
yuksak madaniyat yaratiladi.
Bu yangi ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar polis nomini olib, qadimgi 
yunon jam iyati, davlatchiligi va madaniyatining asosiy yacheykasiga 
aylandi. Polislar faqat urug‘ jamoalari negizidagina shakllanib 
qolmasdan Egey havzasi, Qora va 0 ‘rtayer dengizi sohillarida yangi 
manzilgohlar - koloniyalarga asos solinishi bilan ham ahamiyatlidir. 
Bu jarayon faqatgina mil. a w . VI asr oxiriga kelib yakuniga yetadi.
Mil. avv. VIII-VI asrlarda yunon jam iyatining ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy va madaniy taraqqiyoti qadimgi yunon tarixida Buyuk 
kolonlashtirish jarayonini boshlab beradi. Aholi Egey havzasidagi 
yunon shaharlaridan 0 ‘rtayer va Qora dengiz sohillari bo‘ylab 
joylashgan ko‘p sonli koloniyalarga (yunoncha “apoykiya”) ko‘chib 
o ‘tadi. Umumiy aholisi 1.5-2 mln. kishi bo‘lgan bir necha yuz 
koloniyalar vujudga keldi. Buyuk kolonniyalashtirishning bir necha 
sabablari bor edi. Birinchidan yangidan paydo bo'layotgan yunon 
polislarida hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi faoliyat 
maydonini kengaytirishni talab qilardi: o ‘zining chek yerlarini 
yo ‘qotgan fuqarolar uchun yangi yerlar kerak edi, hunarmand ustalar 
uchun xomashyo manbalari va sotish uchun bozor talab qilinardi. Bu 
sharoitlami barchasini atrofi mahalliy qabilalar bilan o ‘ralgan 0 ‘rtayer 
va Qora dengizning boy va qulay viloyatlaridan topish mumkin edi.
Koloniyalaming vujudga kelishining yana bir sababi yunon 
jam iyatida tabaqalashuv va ijtimoiy differensiyalash jarayoni boMdi. 
0 ‘zining 
yerini 
yo‘qotgan 
kambag‘allar, 
sudxo‘rlar 
domiga 
tushganlar, turli ijtimoiy kurashlarda m ag‘lubiyatga uchragan guruh 
vakillari o ‘zga koloniyalardan omad va farovonlik qidirdilar. 
Aristokratlar bunday ko‘chishlarga qarshilik qilmadilar. Chunki
145

---

koloniyalarga hukmron tabaqa uchun xavfli, norozi b o ‘lib yurgan 
siyosiy raqiblar ketayotgan edi. Shu bilan birga shahar-metropoliya 
hukmron doirasi uchun ham o‘zaro manfaatli aloqalar o ‘matilgan, 
qimmatbaho xomashyo olish mumkin bo ‘lgan koloniyalarning bo‘lishi 
manfaatli edi, shu tufayli metropoliyalar o‘zlarining siyosiy ta’sirini 
kengaytirar edilar.
Koloniyalarga ko‘p sonli aholining ko‘chishi umumiy yunon 
aholisi sonini ko‘paymasdan sodir bo'lm as edi. Yunoniston mil. avv. 
VIII-VI asr o ‘ziga xos demografik portlashni boshdan kechirdi.
Buyuk yunon kolonizatsiyasi uchta y o ‘nalishda amalga oshirildi. 
Ular orasida birmuncha kuchlirogM g ‘arbiy yo‘nalish edi. Miloddan 
avvalgi VIII asrda ko‘plab aholi Yunonistondan Sitsiliya va 
Italiyaning janubiga 
qishloq 
xo‘jaligi 
uchun 
yangi 
yerlami 
o'zlashtirish uchun ko ‘chib ketadi. Ular g ‘arbga qishloq xo‘jaligi 
uchun emas, balki savdo-sotiq tufayli borgan ilk sayohatchilar ortidan 
ergashdilar. Tez orada yirik va gullab-yashnagan g ‘arbiy Yunon 
polislariga aylangan shaharlar - Sirakuza (mil. a w . 733-y), Zankla 
(mil. a w . 730-y), keyinchalik Messana deb nomlangan Regiya (mil. 
a w . 720-y), Tarent (mil. a w . 706-y), Sibaris, Kroton, Gela, Selinunt 
Akragant va boshqalarga asos solinadi. Sitsiliya va Janubiy Italiyada 
yunon kolonistlari shu darajada zich o‘m ashgan edilarki, bu 
hududlarni “Buyuk Yunoniston” atamasi bilan atay boshladilar.
Yana bir kuchli kolonizatsiya harakatlari shimoliy-sharqiy 
yo‘nalishda yuz berdi. Bunda yirik va boy yunon shaharlaridan biri 
bo‘Igan Milet yetakchi rol o ‘ynadi. Rivoyatlarga ko‘ra, Miletdan 100 
ga yaqin manzilgoh va koloniyalar ajrab chiqqan. Bu yo‘nalishda 
Kizik (mil. avv. 756-y), Xalkedon (mil. avv. 685-y), Vizantiy (mil. 
a w . 667-y) lar eng mashhurlari sanalgan. Mil. a w . VI asrda 
kolonizatsiya to ‘lqini Shimoliy Qora dengiz bo‘yiga etib boradi. Bu 
yerdagi yunon koloniyalaridan Olviya, Tavrika, Pantikapey, Tir, 
Gorgippiya va boshqalami aytib o ‘tish mumkin.
Yunon kolonizatsiyasining birmuncha kuchsiz yo‘nalishi sifatida 
janubiy-sharqiy va janubiy yo‘nalishlar bo‘lib, Finikiya sohillari, Misr 
va Liviyaning dengizbo‘yi hududlari hisoblangan. Bu hududlarda 
Yunon koloniyachilari qudratli Ossuriya va Yangi Bobil podsholari va 
Misr fir’avnlari qo‘llab turgan Finikiya savdogarlarining qattiq 
qarshiligiga duch keladi. Shu boisdan bu hududlarda faqatgina bir 
nechta savdo faktoriyalari rolini o ‘ynagan va mahalliy hukmdorlarga
146

---

bo‘ysungan sanoqli manzilgohlarga asos solingan, xolos. Bular 
Shimoliy Suriyadagi El Mina, Finikiyadagi Sukas, Misrdagi Dafna va 
Navkratislardir. Faqatgina dengizdan bir necha kilometr uzoqlikda 
joylashgan, Finikiya savdogarlari va Misr fir’avnlari q o ii yetmagan 
Kirena (mil. avv. 630 y) rivojlangan Yunon polisi sifatida Bolqon 
Yunonistoni shaharlari bilan faol savdo aloqalarini olib boradi.
Yunon kolonistlari xalqaro savdo ittifoqiga qo‘shilganlar va hech 
qancha vaqt o‘tmasdan boshqa Evbeyaliklar Italiyaning janubidagi 
Pitekussada savdo koloniyasiga asos solganlar. Shu bilan birga ko‘p 
sonli yunon kemalari 0 ‘rtayer dengizi bo‘ylab o‘tgan savdo yo‘llarida 
suzganlar 
va 
hattoki 
0 ‘rtayer 
dengizidagi 
yetakchi 
dengiz 
savdogarlari bo‘lgan fmikiyaliklar bilan ham raqobatlashganlar. 
G ‘arbda paydo bo‘lgan yangi yunon koloniyalari nafaqat dehqonchilik 
uchun qulay yerlar, balki o ‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarini sotish 
va qadimgi Yunoniston bilan shimoliy Yevropa aholisi uchun 
xomashyo materiallar, ayniqsa metallga ehtiyoj tufayli ham borgan 
edilar.
Birinchi koloniyalaming aholisi uncha ko‘p bo‘lmagan. Ko‘chib 
borgan guruhlar odatda bir necha yuz kishidan iborat bo‘lgan. 
Koloniyachilar m a’lum darajada mahalliy aholi bilan aloqaga 
kirishishi lozim b o ig a n . Odatda (har doim ham emas) bunday 
aloqalar tinch o‘tmagan, kolonistlar agressiv siyosat olib borish uchun 
kamchilik qilganlar. 0 ‘z navbatida mahalliy qabila boshliqlari ularga 
vino, zaytun y o g i, taqinchoq buyumlari olib keladigan birmuncha 
sivilizatsiyalashgan yunonlar bilan aloqa o ‘matishga qiziqqanlar. 
Begona joyga ko‘chib borgan birinchi ko‘chmanchilar metropoliya 
bilan qalin aloqalami saqlab qolganlar va ulam ing har tomonlama 
qoilab-quvvatlashiga tayanganlar. Biroq bunday qalin aloqalar va 
yaqin qarindoshchilik munosabatlariga qaramasdan koloniyalar 
mustaqil polis sifatida tashkil etiladi.
Mil. avv. VIII-VI asrlardagi buyuk kolonlashtirish butun yunon 
dunyosining siyosiy-iqtisodiy va madaniy rivojidagi eng muhim 
omillardan biri b o id i. K o‘chib boruvchilaming yangi qabilalar, 
mamlakatlar 
bilan 
tanishishi 
yunonlaming 
madaniy jihatdan 
dunyoqarashini kengaytirdi. Yangi shaharlami qurish, hududlami 
o ‘zlashtirish zarurati shahar qurilishi va arxitektura hamda tasviriy 
san’atning rivojiga katta turtki beradi. Qadimiy sharq mamlakatlari 
madaniyati, 0 ‘rtayer dengizi qabilalari dunyosi bilan o ‘zaro aloqalar
147

---

yunon madaniyatini yangi g ‘oyalar va bilimlar bilan boyitdi, yunon 
falsafasi va adabiyotini rivoji uchun rag‘batiantiruvchi omil bo‘lib 
xizmat qildi.