Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1. Arxaik davr nechanchi asrlami o ‘z ichiga oladi?
2. Polislar davri qachon boshlangan. ?
3. Attikada demokratiya tushunchasining vujudga kelish shart- 
sharoitlarini tushuntiring.
4. 
Sparta va 
Afina 
o ‘rtasidagi 
qarama-qarshilik qachon 
boshlangan?
5. Afmada quldorlik demokratiyasining o ‘matilishi qanday 
oqibatlarga olib keldi?
157

---

Glossariy
Aristokratiya - aslzoda, Yuqori qatlam.
Apoykiya - mil. avv. VIII-VI asrlarda Qadimgi Yunonistonda 
buyuk ko’chishlar jarayonida yunonlar o’z polislari tarixini va 
madaniyatini unutmagan holda mustaqil polislarga asos solganlar. Shu 
polislami apoykiya deb ataganlar.
Pitekussa — Janubiy Italiyadagi Yunon koloniyasi
Arxaget - Sparta podshosiga nisbatan ishlatilgan atama: (basiley 
ham deyilgan).
Apella - Spartada 30 yoshga yetgan erkaklaming xalq yig’ini. 
Urush va sulh masalalari hal qilingan.
Gerusiya - Sparta davlatining oliy aristokratik tashkiloti -
oqsoqollari kengashi.
Mavzu: Attika xo‘jaligi, ijtimoiy-siyosiy hayoti va Yunon-fors
urushlari
Reja:
1. Attika jamiyati.
2. Drakon va Solon islohotlari.
3.Pisistrat tiraniyasi va Afinada Pisistratlar (mil. a w . 560- 510 
yillar).
4. Klisfen qonunchiligi. Polis demokratiyasini tashkil topishi.
5. Yunon- fors urushlari.
Attika 
jamiyati. 
Attikada 
davlatchilik 
institutlari 
Peleponnesning turli viloyatlariga nisbatan erta shakllana boshlagan 
bo‘lsa ham Afina faqatgina katta va qudratli davlat birlashmasi b o iib
qolmasdan, polis Yunonistonining ramzi, klassik davrdagi Elladaning 
markaziga aylandi.
Attikada polis tizimi urug‘ muassasalarining doimiy ichki 
transformatsiyasi orqali sodir b o id i.
Arxeologik qazishmalar shuni ko‘rsatadiki, Attikada neolit 
davridayoq aholi istiqomat qilgan. Uning hududida mil. a w . II ming 
yillik 
oxirida 
qadimgi 
podsholik 
shakllangan. 
Peleponnesda 
qabilalarning jiddiy ko‘chishlariga sabab b o ig a n doriylar bosqini
158

---

Attikaga unchalik ta ’sir o4kazmagan. Doriylar Attikaga suqilib kira 
olmaganlar, bu yerda asosan qadimgi aholi (ioniylar va pelasglar) 
yashagan. Shu bilan birga Attikada Peloponnesdan siqib chiqarilgan 
b a’zi axey qabilalari ham boshpana topgan. Bu elementlardan mil. 
a w . I ming yillik boshlarida yunon tilining ioniy lahjasida 
gaplashadigan Afina qabila guruhlari paydo bo ‘ladi. Gomer davrida 
Attika hududida basileylar va oqsoqollar kengashi tomonidan 
boshqarilgan 
mustaqil 
urug‘ 
jam oalar 
bo‘lgan. 
Aholi 
qon- 
qarindoshchilik belgilari bo‘yicha 4 fila (qabila), u esa o ‘z navbatida 3 
ta fratriyadan tashkil topgan. Har bir fratriyada bir necha o ‘nlab 
urug‘lar mavjud bo ‘lgan.
Attikada boshqa yunon viloyatlarida bo‘lganidek, mil. a w . IX- 
VIII asrlarda urug‘ jam oa munosabatlari yemirilib, ilk davlatchilik 
belgilari paydo bo ‘ladi. Attikada polis tizimini paydo b o ‘lishi boshqa 
urug‘ manzilgohlar ichida Afinani yuksalishiga imkon beradi. Afinada 
sifatli gil tuproq b o‘lgan va u kulolchilikni rivojlanishi uchun katta 
turtki bergan. M azkur tuproqlar Afmadagi Dipilon rayonidan topilgani 
uchun Dipilon ko‘zlari deb nomlanib, butun Yimonistonda mashhur 
b o ig an .
Afina dengizidan 5 km uzoqlikda joylashib, qaroqchilaming 
hujumidan pana bo‘lgan qoyali Akropolda joylashganligi Attikani 
boshqa manzilgohlariga nisbatan aholining xavfsizligini ta ’minlashga 
xizmat qilgan.
Afina atrofida Attikadagi barcha urug‘ jam oalar, ulam ing bir 
qismi ko‘ngilli, bir qismi majburiy ravishda qo‘shilish jarayoniga 
(sinoykizm) jalb qilinadi. Bunday birlashuvni rivoyatlarga ko‘ra Afina 
qahramoni 
Tesey 
oxiriga 
etkazadi. 
Tesey 
butun 
urug‘ 
manzilgohlaridagi boshqaniv organlarini yo‘q qiladi. Butun Attikada 
barcha ishlar bilan Afinada joylashgan basileylardan iborat oqsoqollar 
kengashi shug‘ullana boshlaydi. M ahalliy xudo Afina - shahar 
homiysi sifatida Attika xudosiga aylanadi. Uning sharafiga Panafiney 
diniy 
bayrami 
ta ’sis 
qilinib, 
mahalliy 
aholi 
uni 
tantanali 
nishonlaydigan bo‘ldi. Afmaga boshqa manzilgohlardan ko‘plab urug‘ 
zodagonlarining ko‘chib kelishi shahar aholisining k o ‘payishiga olib 
keladi.
M ulkiy va xo'jalik jihatdan tabaqalanish Afina jam iyatini uchta 
ijtimoiy guruhga ajralishiga olib keladi: yevpatridlar nomini olgan 
urug‘ zodagonlari, aholining asosiy qismi bo ‘lgan dehqon-geomorlar
159

---

va hunarmand - demiurglar. Siyosiy sohada basileylar - qabila 
sardorlari o‘z o ‘mini arxontlarga bo'shatib beradi. Oqsoqollar yig‘ini 
bo‘lsa o ‘z muddatini bajarib boMgan arxontlardan iborat Areopag 
yig‘ini yoki Areopagga aylanadi. Garchi arxontlar va Areopag urug‘ 
zodagonlari orasidan shakllantirilgan bo‘lsa ham yangi lavozimlar va 
yangi yig‘in urug‘ tizimining an’anaviy organlariga zarba beradi.
Mil. a w . VIII-VII asrlarda shakllanayotgan Afina polisida 
yetakchi rolni urug‘ zodagonlari - yevpatridlar egallaydi. Avval 
barcha qabiladoshlarga tegishli bo‘lgan ko‘plab yerlar zodagonlar 
tomonidan o‘zlashtirib olinadi. Yeridan ajralgan qarindoshlaming 
aksariyat qismi qashshoqlashadi va yevpatridlarga qaram bo‘lib 
qoladi. 0 ‘sha davr an’analariga ko‘ra urug‘ tartiblari, y a ’ni huquq 
qoidalari yozilmagan, bu esa zodagonlaming o‘z manfaatlarini 
suiste’mol 
qilishlariga 
sabab 
bo‘lgan. 
Yevpatridlar 
urug' 
munosabatlari qoldiqlaridan yangi sharoitlarda o ‘z hukmronliklarini 
qo'llab-quvvatlash maqsadida foydalanganlar.
D rako nt va Solon islohotlari. D ra k o n t islohotlari. Urug' 
muassasalariga eng katta zarba Afmadagi mavjud huquq normalarini 
mil. avv. 621-yilda arxont Drakont tomonidan yozma holga keltirishi 
bo‘ladi. Drakont faqatgina qadimgi davrlardan yetib kelayotgan 
amaldagi huquqni yozib qolmay, balki qonunchilikka o ‘sha davr 
ijtimoiy iqtisodiy vaziyatini aks ettiradigan bir qator yangi qonunlami 
ham qo‘shadi. Drakont qonunlari bo‘yicha qadimgi xun olish bekor 
qilinadi. Yangi sud tizimi kiritiladi, qasddan va ehtiyotsizlik tufayli 
yuz bergan qotillik o‘rtasidagi farq o‘matiladi. Qonunlar shaxsiy mulk 
huquqini mustahkamlab, shaxsiy mulkka ko‘z olaytirishga (u 
tomorqadan sabzavot o ‘g ‘irlash bo‘ladimi yoki yer maydonini 
o ‘zlashtirib olish bo‘ladimi) eng oliy jazo o ‘Hm belgilanadi. Bunday 
qat’iy tartib qoidalar o ‘sha davrda shakllanayotgan shaxsiy mulkni 
urug* tuzumidagi jam oa munosabatlari institutidan himoya qilish edi.
Drakont qonunchiligi yangi davlatchilik tartiblarming o ‘matilishi 
va fuqarolami qattiq eksplutatsiya qilishdan manfaatdor bo‘lgan 
yevpatridlaming yirik g ‘alabasi edi.
Biroq, Afina aholisining asosiy qismi og‘ir ahvolda yashashda 
davom etdi. Chunki, jam oa boyligining asosi boMgan yer, iqtisodiy 
hayotning dastagi yevpatridlar qo‘lida edi. Bu esa Afina fuqarolari 
o‘rtasida o ‘tkir norozilikni keltirib chiqaradi. “Bundan so‘ng uzoq 
vaqtgacha zodagonlar va xalq o ‘rtasida nizolar kelib chiqadi”, deb
160

---

yozgan edi, Aristotel. Bu davlatchilik tizimi oligarxik ko‘rinish olgan 
edi. Asosiysi kam bag'allar faqat o ‘zlari emas, balki xotin bolalari 
bilan qullikka tushib qoladilar. Ular pelatlar deb atalib, hosilning 1/6 
qismi yoki 17% evaziga boylarning yerlarida m ehnat qilganlar. 
Yerlam ing deyarli barchasi ozchilik qo'lida edi. Agar ijara toiovlarini 
to ia m a sa o ‘zini yoki bolalarini qul sifatida olib ketishlari mukin edi. 
Bu holat Solon davrigacha davom etadi.
Afm ada mil. avv. VII asrda ijtimoiy qarama-qarshilik shu qadar 
murakkab ko‘rinish oldiki, bundan qonli to ‘qnashuvlar xavfl kelib 
chiqadi. Bunday murakkab sharoitlarda yevpatridlar yon berib Solonni 
arxont sifatida saylashga majbur b o iad ilar. 
Unga vaziyatni 
m o“ tadillashtirishdan iborat b o ‘lgan o g‘ir vazifani yuklaydilar (mil. 
avv. 594 yil).