Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Peloponnes urushlari yakuni va oqibatlari. Peloponnes 
urushining asosiy natijasi Afinaning Sparta bilan uzoq kurashidan 
so‘ng 
batamom 
m agiubiyatga 
uchragani 
b o id i. 
Afinaliklar 
m agiubiyatining ko‘plab sabablari bor edi. Avvalo, Afinaning 
siyosati uning ittifoqdoshlarida norozilik uyg‘otdi. Afinaning qudratli 
paytida ittifoqdoshlar foyda ko‘rar edi, biroq yetakchining kuchi va 
irodasi sustlasha boshlaganda, ittifoq tarqaldi. Afina m agiubiyatining 
boshqa sababi urush rejasining nobopligi edi: dengiz jangi bilan 
Spartadek kontinental davlatni qulatib boim asd i. Afinaning qishloq 
xo‘jaligi hududlari bilan aloqalaming uzilishi og‘ir oqibatlarga olib 
keldi. Bundan tashqari afinaliklarda mustahkam boshqaruv yo‘qolgan 
edi, operatsiyalami amalga oshirishda nom a’qulchiliklar ham bor edi. 
Bunga Sitsiliyaga uyushtirilgan ekspeditsiya misol b o ia oladi. U 
barbod 
b o ig an
edi. 
Va 
nihoyat, 
Afinaning 
m agiubiyatiga
192

---

Spartaliklarga forslaming raoliyaviy yordam ko'rsatgani o‘z ta’sirini 
o‘tkazgan. Bu yordam spartaliklarga qudratli flot tuzib, afinaliklar eng 
kuchli b o ig a n jo y d a - dengizda - ulami m ag iub qilish imkonini 
bergandi. X o‘sh, spartaliklaming g ‘alabasi yunon polislariga nima 
olib keldi? Sparta urushni ellin ozodligini afinaliklar zulmidan 
qutqarish shiori ostida olib borgan. Ammo, Spartani q o ilab - 
q uw atlash va uning tarafida b o iis h bilan yunonlar aytarli hech 
nimaga erishishmadi. Afma gegemonligi o ‘miga Spartaniki keldi, 
xolos. Natijada Afinada demokratlar va oligarxlar qator kurashlar 
b o iib o ‘tdi.
Nihoyat, Afinada mil. a w . 403-yilning kuzida demokratiya qayta 
tiklandi. Biroq, bu urushdan oldin Afinada hukm surgan o ‘sha buyuk 
demokratiyaning soyasi edi, xolos. Umuman olganda, yunonlar uchun 
Peloponnes urushining mohiyati salbiy b o id i. Yangi tinchlik va yangi 
boshqaruv tizimi aw algidek mustahkam emasdi va tez orada ellinlar 
yangi ichki nizolar, kelishmovchiliklar ichida qoldilar. Urush 
fuqaroviy jam oalar o ‘rtasida kelishmovchilikning kelib chiqishiga 
sabab b o id i. U kambag‘allar va boylar, shahar demosi va qishloq 
xo‘jaligi 
aristokratlari, 
demokratlar 
va 
oligarxlar 
o‘rtasidagi 
munosabatlami yanada keskinlashtirdi..
Polijs tuzumining inqirozi
Miloddan aw alg i V asr so‘nggida yunon polislari uzoq davom 
etgan tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolaming yopiq jamoasiga 
asoslangan 
yunon 
polislarida 
endilikda 
yer 
mulkchilik 
munosabatlarida keskin o‘zgarishlar sodir b o iad i. Yerga ishlov 
berishdan keladigan daromaddan ko‘ra sudxo‘rlikdan olinadigan 
foyda o'sib ketdi. Yemi sotish keng tarqaldi. Katta yer maydonlari 
ayrim fuqarolar q o iig a o ‘tib qoldi. Kambag‘allashgan, yeridan 
ajragan fuqarolar o‘z fuqarolik majburiyatini bajarmay qo‘ydilar.
Mil. a w . V asrda boylik ayrim xususiy kishilar q o iid a to‘plandi 
va ular o ‘zlarining fuqarolik majburiyatini bajarishdan bo‘yin tovlay 
boshladi. Ulaming ko‘pchiligi o ‘z m ablagiarini dengiz Savdosiga 
qo‘yib, 
o ‘z 
polislaridan 
boshqa 
hududlarda 
katta-katta 
yer 
maydonlariga egalik qila boshladilar. Endi m aiu m bir polis fuqarosi 
b o iis h ahamiyatga ega b o im a y qoldi. Bu davrda yunon polislarida 
davlat xo‘jaligining mavjud emasligi hukumat g‘aznasiga daromad 
tushmasligi olib keladi. Polislaming moliyaviy qiyinchiliklari uzluksiz 
urushlar, yollanma qo‘shinlaming keng tarqalishi hamda harbiy
193

---

ehtiyojlarga xarajatlaming muntazam ravishda o ‘sib borishi bilan 
qiyinlashdi.
Demokratik polislarda lavozimlarga haq to ‘lash, kambag‘al 
fuqarotarga muntazam nafaqa berish tizimi bu qiyinchiliklami yanada 
chuqurlashtirdi.
A w allari Afma o ‘z xarajatlarini ittifoqchilar hisobidan to id irg a n
b o isa , mil. a w . IV asrga kelib mulkdan olinadigan favqulodda soliq-