Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Peloponnes urushi arafasida Yunoniston.
Delos va Peloponnes ittifoqlari. Yunon shahar-davlatlarining 
gullashi davomiy bo ‘lib chiqmadi. Bu yunon-fors urushlaridagi 
g‘alabalar va Peloponnes urushlari orasidagi qisqa m o‘tadillik va 
ko‘tarilish davri edi. Buning ustiga hatto o ‘sha davrda ham m o‘tadillik 
nisbiy edi, ko‘tarilish esa qulash tendensiyalariga t o i a edi. Forslar 
bilan to ‘qnashuvda yunonlaming ozod fuqarolar jam iyati forslar 
despotiyasidan ustun ekanligini ishonch bilan isbotlab berishdi. Shu 
bilan birga yunon-fors urushlari xo‘jalikning kuchli quldorlik 
shakllarini rivojlantirgan holda fiiqaroviy jamoalarda ijtimoiy va 
egalik manfaatlarini o ‘sishiga yordam bergan. Shuningdek, ular 
umumiy ozodlikning qudratli himoyachilari b o ig an Afina va Spartani 
oldingi qatorlarga olib chiqdi. Qadimgi Yunonistonda, aslida shahar 
davlatlar orasida asosan ikki qarama-qarshi kuch mavjud b o ig an . Bir 
tomonda Sparta Janubiy Yunonistonning katta qismlari bo‘yicha 
konservativ polislami birlashtirgan holda mil. a w . VT asrdayoq 
Peloponnes ligasining tashkilotchisiga aylangan edi. Boshqa tomonda 
keyingi yuz yillikdagi yirik birlashma - Delos, yoki savdo aloqalari 
jihatida umumiylashgan dengizbo'yi va orol polislarining katta 
qismini birlashtirgan va forslarga qarshi kurashda o‘sha kuchlami 
birlashtirishni ko‘zlagan Afina dengiz ittifoq ini mavqei ortib borardi. 
Peloponnes ligasining yadrosi konservativ, agrar tipga mansub 
b o ig an , asosan savdo-iqtisodiy aloqalarga moslashgan doriylar 
jam oaiari edi. Har jamoa o‘z sardorining tashabbusiga bo‘ysungan
181

---

holda ta’sir doirasini saqlab qolish va kengaytirishga intilgan va 
raqobatchi guruhlar muvaffaqiyatlarini obdon kuzatib borgan. Ikki 
ittifoq o‘rtasidagi bu raqobat- o‘z o ‘m ida mil. a w . V asrda 
Yunoniston 
jam iyatida 
shunday 
siyosiy 
qarama-qarshilikka 
aylanganki, u umumiy katta ichki mojaroni, Peloponnes urushi (mil. 
a w . 4 3 I-404-yy)ni keltirib chiqargan. Bunda birinchi o ‘rinda, Afma 
tashabbuskor tomon sifatida namoyon b o ia d i. Tez rivojlanib 
borayotgan iqtisodiyot va unga asoslangan ijtimoiy harakatlarga 
b o ig an
ehtiyoj 
afinaliklami 
o‘z 
ta’sir 
doirasini, 
hududini 
kengaytirishga, xom-ashyo va resurslarini ko‘paytirishga undagan. 
Afma bilan dengizda raqobatini olib borgan doriylaming savdo 
shaharlari, eng avvalo, Megara va Korinf, shuningdek butunlikni 
saqlab qolish g ‘amidagi katta yer egalarining barchalari Spartaga 
murojaat qilishardi. O lz navbatida Sparta ham Peloponnes ligasida 
siyosiy yaxlitlikni saqlab qolishni xohlardi. Afinaning V asming 50- 
yillarida Istma va 0 ‘rta Yunonistonda o ‘z kuchini o ‘matishga b o ig a n
harakatlari oxir oqibat uning Sparta bilan qurolli to‘qnashuviga olib 
keldi. Bu birinchi yoki kichik Peloponnes urushi nomini olgan harbiy 
to‘qnashuvlar (mil. a w . 457—446-yy. ) o‘ziga xos kuchlami sinash 
voqeasi bo‘ldi. U ikki tomonga ham muvaffaqiyat keltirmadi; 
shunchaki navbatdagi urushga tayyorgarlik vazifasini o ‘tovchi qisqa 
vaqt b o ig a n “0 ‘ttiz yillik” tinchlik sulhi bilan tugadi.
Urushning sababi Afma va Sparta o ‘rtasida Yunonistonda 
gegemonlik 
qilish 
uchun 
olib 
borilgan 
kurash 
hisoblanadi. 
Shuningdek, boshqa tomondan K orinf va M egara o‘rtasidagi savdo 
raqobatlari dastlabki mojarolami keltirib chiqargan edi. mil. a w . 433- 
yilda Kerkira va materik orasidagi havzada kerkiraliklar va 
korinfliklar o ‘rtasida jan g bo‘lganda Afma floti unga aralashib 
kerkiraliklami m ag‘lubiyatdan saqlab qoladi. Shunday qilib K orinf va 
Kerkira o ‘rtasidagi tortishuv Afma va Korinfning bir-biriga qarshi 
qurollanishiga sabab b o ig an . Bu orada Xalkidika yarimorolidagi 
Potideya tufayli ikkinchi mojaro kelib chiqdi. Korinfliklar tomonidan 
asos solingan Potideya Afina dengiz ittifoqi tarkibiga kirgan. mil. avv.
430-yillarda afmaliklar tomonidan ittifoq to io v i summasining 
oshirilishi va Xalkidika shaharlari ustidan qattiqroq nazoratning 
o‘matilishi potideyaliklaming Peloponnes ittifoqiga yaqinlashish 
yoilarini qidirishigaolib keldi. Mil. a w . 433-yilda Afinadan 
ochiqchasiga ajralib chiqqan Potideya yordam so‘rab K orinf va
182

---

Peloponnes ligasiga murojaat qildi. Peloponnesdan Potideyaga ikki 
ming k o ‘ngillidan iborat otryad yetib keldi. Afmaliklar o ‘z o‘mida 
mil. avv. 432-yilning bahorida qo‘zg‘olon qilayotgan shaharga yirik 
harbiy qo‘shin yubordi. Nihoyat, uchinchi falokat ham qo‘shildi: 
afmaliklar Megara ustiga yurish qilishdi. Afmaliklar Megaraga 
Peloponnes ittifoqi bilan aloqalami uzishni talab qilib, bosim o ‘tkaza 
boshlaydi. 
Bu 
bosim 
hech 
qanday 
natija 
bermagach 
esa 
megaraliklarga Afina portlari va Afm a ittifoqi shaharlariga kirish va 
savdo qilish taqiqlab qo‘yildi. Potideya va Megaraning Peloponnes 
ittifoqidan ulami q oilab-quw atlashini so ‘rashi va korinfliklaming 
afinaliklarga qarshi darhol chora ko‘rilishini talab qilishi Spartaning 
hal qiluvchi qadamni tashlash istagini uyg‘otdi. Mil. a w . 432-yilning 
kuzida spartaliklar xalq yig‘ini afinaliklami “0 ‘ttiz yillik” tinchlikni 
buzganlikda aybdor deb qaror chiqardi. Birozdan so‘ng Afinaga qarshi 
urush boshlashga qaror qilgan Peloponnes ittifoqi a ’zolarining 
Spartada yig‘ini bo‘lib o‘tdi. Yilning kech payti bo‘lgani uchun urush 
darrov boshlanm adi-tom onlar qishni kuchlami to ‘plash va ikki 
tomonlama diplomatik hujjatlami tayyorlashga sarflashdi. Spartaliklar 
Potideya qamalini bekor qilish, 
Eginaga avtonomiya 
berish, 
megaraliklar haqidagi qaromi bekor qilish va nihoyat, Afma qo‘li 
ostidagi barcha yunon shaharlariga ozodlik berish kabi talablami 
qo'yadi. Biroq u bilan birga Spartaning boshqa talablari ham rad 
qilindi. Afinaning yon bosmasligi undagi ichki vaziyat bilan 
izohlanadi. V asming 30-yillaming oxiriga kelib Afinadagi siyosiy 
vaziyat keskinlasha boshladi. Oxirgi 10 yil davomida mamlakat 
boshqaruv kemasini mutlaq o ‘zi boshqarib kelayotgan Periklning 
holati kuchsizlandi. Periklning avtoritar pozitsiyasi turli qatlamlar- 
oligarx va demokratlar muxolifati asta kuchayib borayotgan guruhlar 
orasida norozilikni keltirib chiqargan edi.
Urush arafasida Afina piyoda qo‘shinlari 30 mingdan ortiq edi. 
Ulardan 13 mingtasi goplitlar, 1200 tasi otliqlar, 16 mingtasi gamizon 
jangchilari bo‘lgan. Flot 300 ta suzishga tayyor turgan trieralar va 
ularga qo ‘shilishi kerak b o ig a n ittifoqdosh xioslik, lesboslik va 
kerkiraliklar eskadralaridan iborat edi. Afma dushmanlarining kuch va 
imkoniyatlari nisbatan ishonchsizroq ko‘rinardi. To‘g ‘ri, Peloponnes 
ittifoqi piyodalar qo‘shinini 60 ming kishiga chiqarishi mumkin edi. 
Biroq peloponnesliklar floti afinaliklamikidan ikki, uch marta kam 
edi. Agrar polislaming moliyaviy imkoniyatlari afinaliklamiki bilan
183

---

hatto tenglasha olmasdi. Peloponnesliklar Attika ustiga hujum qilishni 
rejalashtirar edi. Ular odamlar urushga jalb qilinishi mumkin bo'lgan 
qishloq xo‘jaligi hududlarini yakson qilib, birinchi jangdayoq urushni 
yutib chiqmoqchi bo‘ldilar. Periklning rejasi quruqlikda Afinaning 
o‘zini va boshqa qal’alami himoya qilish bilan cheklanish, faol 
operatsiyalami esa dengizda olib borishdan iborat edi. Peloponnes 
qirg‘oqlarini qurshab olib, qo‘shinlami kiritib va tobe aholida 
qo‘zg‘olon uyg‘otish bilan afinaliklar o‘z dushmanlari davlatining 
qulashi va yakson bo‘lishiga umid qilishadi.