Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Sitsiliya ekspeditsiyasi va Dekeley urushi. Mil. avv. 416-yilda 
Sitsiliyaning kichik bir shahri Egesta o‘z qo‘shnisi, qudratli Sirakuza 
qo‘llab-quvvatlab turgan, doriylaming Selinuntiga qarshi kurashda 
Aflnadan yordam so ‘raydi. Afina savdogarlarini Sitsiliyaning hosildor 
yerlari o ‘ziga jalb qilgan bo‘lsa, dengizchi va eshkakchilami uzoq 
sayohat o ‘ziga tortardi. Xalq yig‘ini katta flot va qo‘shin yuborishga 
qaror qildi. Tashqaridan qaraganda bu Egestaga ko‘rsatiladigan 
yordam edi, aslida esa ular Sirakuzaga qarshi kurashib, butun 
Sitsiliyani egallab olishmoqchi edi. Bu ekspeditsiya uchta strateg -
Alkiviad, Nikiy va Lamaxga bo‘lib berilgan edi. Mil. a w . 415-yilning 
bahoriga kelib hammasi tayyor bo‘ldi va 6 mingdan ortiqroq jangchi 
joylashtirilgan ulkan armada urushga shay holatda Pirey portida 
jam landi. Ammo suzib ketish oldidan boshlangan barcha harakatlarga 
soya solgan noxushlik sodir b o ‘ldi. Bir kechada Afinada qandaydir 
bezorilar hamma germlami - savdo va sayohat xudosi Germes 
tasvirlangan tosh ustunlarni buzib ketishadi. Ammo, bu voqea 
ko‘pchilik tomonidan shunchaki bir necha ichib olgan yoshlam ing 
bezoriligi emas, balki fitnachilaming demokratiyaga qilgan tahdid 
d a’vati sifatida qabul qilindi. Bunda Alkiviad shubha ostiga olindi. 
0 ‘z navbatida Sitsiliyada afinaliklami yaxshi kutib olishmadi: Naksos 
darvozaiarini cchdi, lekin Katanga kuch bilan kirishga to ‘g ‘ri keldi. 
Bu ikki shaharda o ‘rnashib olgach afinaliklar Sitsiliya qirg‘oqlaridan 
ichkariga 
suzishdi. 
Afinaliklaming 
asl 
maqsadi 
ko‘pgina 
sitsiliyaliklarga ayon b o ‘lib bo‘lgan edi.
Bu orada Afinada “muqaddas marosim” tergov ishlari davom 
etardi. Alkiviadga qarshi ish ochildi va uni Afma sudiga olib kelish 
uchun Sitsiliyaga maxsus kema yuborildi. Alkiviad kelganlar bilan 
yo‘lga tushdi, ammo y o id a kemadan qochib, qirg‘oqqa yashirinishga 
muvaffaq bo‘ldi. U suddan qochganligi bilan o ‘z aybini isbotladi. 
Afinada uni o ‘limga hukm qilishdi, ismini la’natlab, mulkini 
musodara qilishdi. Bu esa voqealar rivojiga o‘z ta’sirini o ‘tkazmay 
qolmadi. Bosh qo ‘mondonga aylangan Nikiy maqbul y o ‘l!ar bilan 
harakat qilmayotgan edi. Mil. a w . 414-yilning bahorida afmaliklar 
Sirakuzaga yaqin kelib uni qamal qila boshlaydi. Qish bo‘yi 
sirakuzaliklar shahar atrofida yangi himoya chizig‘ini yaratishdi, 
kuchli qo‘shin to ‘plab Peloponnes davlatlarining qo‘llab-quvvatlashi
189

---

va yordamidan bahramand bo‘layotgan edilar. Ular afinaliklaming 
qamal harakatlarini yo ‘qqa chiqarishni uddalashdi. Mil. a w . 413- 
yilning bahorida sirakuzaliklar dengizda ham ancha jonli harakat 
qilishga o ‘tishdi. Sirakuza yonidagi Afma qo‘shinlari xavf ostida 
qolgandi. Bu orada Yunonistonning o ‘zida ham urush qayta boshlandi. 
Mil. a w . 414-yildayoq spartaliklar armiyasi Afinaning ittifoqdoshi 
Argos yerlariga bostirib kirgan edi. Afinaliklar floti javob tariqasida 
Lakonika qirg‘og‘iga hujum 
qiladi. 
Afinani tinchlik sulhini 
buzganlikda ayblab spartaliklar qo‘shini shoh Agis qo‘mondonligida 
keyingi bahorda Attikaga bostirib kirishdi. Bu paytga kelib Spartaga 
o‘tishga muvaffaq b o ig an Alkiviadning maslahatiga ko‘ra ular Afma 
shimolidan 20 km uzoqlikda joylashgan Dekeleyani egallashdi va 
Attikaning yarmini doimiy kuzatuv ostiga olishdi. Spartaliklar 
Afinaga qarshi hamma operatsiyalarini Dekeleyadagi bazalariga 
tayanib olib borganliklari uchun Peloponnes urushlarining bu 
bosqichini Dekeleya urushi deb ham nomlashadi.
Spartaliklar qo‘shinini Afinaga bu qadar yaqin ekanligi dahshatli 
tahdid 
uyg‘otardi. 
Shunga 
qaramay 
afinaliklar 
Sitsiliyadagi 
kampaniyani davom ettirishardi. Mil. a w . 413-yilning yozida ular u 
yerga yangi, aw algisidek katta flot va q o ‘shinlami mashhur 
Demosfen 
boshchiligida 
yuborishdi. 
Biroq 
Sitsiliya 
va 
Peloponnesdagi ittifoqdoshlaridan yordam etib kelishi natijasida 
sirakuzaliklar bilan b o ig an ikkita jangda Afina floti m ag iu b b o id i. 
Afinaliklar Sitsiliya janubiga y o i olishdi. Ulam ing bir qismi asirga 
tushdi, Nikiy va Demosfenni esa tinch holatdagi davlatga asossiz 
hujum qilgan qo‘mondonlar sifatida qatl qilishdi. Afinaning 
Sitsiliyadagi m agiubiyati ulkan talofotli b o id i. Shunchalik ko‘p 
odam va kemalar yo‘qotilgan ediki, ulami yaqin yillar ichida tiklab 
olishning iloji yo‘q edi. Afinaning eng muhim ittifoqdosh shaharlari -
Evbeya, Lesbos va Xios - yashirincha peloponnesliklar bilan aloqaga 
kirishishdi. Tez orada bu harakat butun Ioniya va Eliodani egalladi. 
Separatistlami qoilab-quvvatlash uchun spartaliklarga katta flot kerak 
edi. Biroq uni qurish katta m ablag‘ni talab qilardi, spartaliklarda esa 
bu mablag1 yo‘q edi. Shunday sharoitda Sparta Eron bilan 
yaqinlashdi. 
Sparta kerakli ko‘makni 
oldi, ammo ular fors 
hukmdorining butun Kichik Osiyoda, bir necha sohilbo‘yi yunon 
shaharlarini ham hisoblagan holda, hukmronligi va hokimiyatini tan
190

---

oldilar. Eron Sparta yordamida o ‘zining eski dushmani Afina bilan 
hisobni tenglashtirib olish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Mil. avv. 411-yilning boshiga kelib Afma qo‘li ostida Lesbos, 
Samos, Kos va ikki-uchta Kichik Osiyo sohillaridagi shaharlar qoldi. 
Barchaomadsizliklar natijasida mil. avv. 411-yili Afinada siyosiy 
inqiroz yuzaga keldi. Sofist Antifont, Frinix hamda Pisandming sa’y- 
harakatlari bilan butun hokimiyat oligarxlaming 400 lar Kengashiga 
topshirildi. Oligarxiya g ‘olib bo‘ldi, ammo ulaming g‘alabasi uzoqqa 
cho‘zilmadi. Aholining katta qismi demokratik an ’analar davomchisi 
bo‘lgan Afinada oligarxik tuzumning mustahkam va uzoq davom 
etishi uchun poydevor yo‘q edi. Oligarxlaming Samosdagi flot va 
qo‘shinni 
o ‘z 
nazoratiga 
olish 
harakatlari 
samarasiz bo‘ldi. 
Demokratiyaga moslashgan jangchilar dengizchilar, eshkakchilar 
oligarxiya haqida eshitishni ham xohlashmasdi. Afinadagi ichki 
inqirozdan foydalangan spartaliklar kanallarda operatsiyalami boshlab 
yuborishdi. 
Ulaming 
paydo 
bo‘lishlarining 
o ‘ziyoq 
Afma 
ittifoqchilarining ajralib ketishi uchun yetarli edi. Afmaliklar uchun 
yana bir dahshatli zarba Evbeyaning boy berilishi b o ‘ldi. Evbeyaning 
boy berilishi Afinani yangi inqirozga olib keldi: 400 lar hukumati 
quladi va boshqaruvga Feramenning konservativ ruhdagi guruhi keldi 
(mil. avv. 411-yil kuz). Yangi yo‘nalish ishlab chiqildi va yangi 
hukumat Alkiviadga amnistiya haqida qaror qabul qildi hamda shu 
bilan flot bilan hamkorlikka y o ‘l ochdi. Uchta ketma-ket jangda 
Alkiviad va afmaliklar Peloponnes flotini yer tishlatishdi hamda suv 
yo ‘llari ustidan deyarli mutlaq nazoratni q o ig a olishdi. Afinada bu 
g‘alabalardan ruhlangan xalq bosh ko‘tardi va mil. avv. 410-yil 
bahorda demokratik tuzum to ialigich a tiklandi. M uvaffaqiyatlarda 
Alkiviadning katta hissasi edi. Mil. avv. 407-yilda Alkiviad o ‘z 
yurtiga qaytdi va Afm a xalqi tomonidan yuksak kutib olindi. U 
quruqlik va dengizdagi yakka qo‘mondon etib tayinlandi. 0 ‘sha 
yilning so‘ngidayoq 100 ta trieradan iborat eskadraga bosh bo‘lib 
Alkiviad Ioniyani zabt etish uchun yo‘lga chiqdi. Bu orada spartaliklar 
o 'z flotlarini tiklab olishdi va Efesda afinaliklami ham deyarli 
o ‘shanday eskadra kutib turardi. Sparta flotining qo‘mondoni mohir 
sardkarda Lisandr edi. U Sparta flotining ta’minotini o 'z bo‘yniga 
olgan Kir Kichkina bilan yaxshi aloqalar o ‘matgan edi. Mil. a w . 406- 
yilning bahorida Alkiviadning vaqtinchalik yo‘qligidan foydalangan 
Lisandr Afma flotiga qisman talofot yetkazdi. Bu orada Sparta floti
191

---

140 ta trieraga etdi. Afina floti Lesbosdagi M itelena bandargohida 
yakson qilindi. Mil. avv. 405-yilning bahorida Lisandr boshchiligidagi 
Sparta floti Gellespontda urush harakatlarini boshlab yubordi. Lisandr 
qulay fursatni poylab kutilmaganda afmaliklarga hujum qildi. Afina 
kemalari qirg‘oqda ekipajsiz turar edilar va spartaliklar ulami 
osongina egallashdi. Bu m ag‘lubiyat afinaliklar uchun katta falokat 
edi. Endi ularda yo ‘qotilganlami tiklab olishning hech qanday 
imkoniyati qolmagan edi. Afina davlatining taqdiri hal bo‘lgan edi. 
Afina mulklari bo‘ylab Lisandr o ‘z reydini boshladi. Hamma 
shaharlarda haydab chiqarilayotgan Afina gamizonlarining o'm iga 
o‘zinikilami joylashtirdi hamda oligarxik hukumat -dekarxiya (lOlar 
komiteti)ni o‘matdi. Mil. a w . 405-yilning kuzida Lisandr 150 ta kema 
bilan Afina yaqinida paydo b o id i. Bir vaqtning o ‘zida shaharga ikki 
tomondan spartalik piyoda qo‘shinlar yaqin kela boshlashdi.
Mil. a w . 404-yilning bahorida qamaldagilaming ahvoli chidab 
bo‘lmas darajaga keldi. Tinchlik tarafdorlari ustun kelishdi; Afina 
uchun juda og‘ir sharoitlarda tinchlik sulhi tuzildi. Ular barcha tashqi 
mulklaridan ayrilishdi. Afinaning tashqi siyosati butunlay Spartaga 
qaram b o iib qoldi. Mil. avv. 404-yilning aprelida Lisandr Afinaga 
kirib bordi va darhol g‘oliblar xursandchiligida Uzun devorlar 
buzilishi boshlandi. Keyin Lisandr Samosga y o i oldi. U yerda 
mahalliy demokratiya Afinaga chindan sodiq qolgan edi. Uzoq 
muddatli qamaldan so‘ng samosliklar ham m ag iu b qilindi va shu 
bilan Peloponnes umshi o ‘z nihoyasiga etadi.