Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev
Download 7.09 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Forslarning
Bolqon Yunonistoniga birinchi yurishi. Forslaming Bolqon Yunonistoniga birinchi yurishi mil. avv. 492-490 - yillarda bo‘lib o ‘tgan. Kichik Osiyoliklar qo‘zg‘olonidan keyin Doro I Bolqon Yunonistonini bosib olish kerakligini anglab yetdi va rejalar tuza boshladi. U bu yurishni qonuniy qilish uchun zo‘r strategik bahona o ‘ylab topdi. Unga ko‘ra Afina va Eritreyani ioniylarga bergan yordami uchun jazolash kerak edi. Kichik Osiyoda 30 ming kishilik va 600 kemalik kuchli korpus tashkil etildi. Mazkur armiyaning boshlig‘i etib, podshoning kuyovi, iqtidorli harbiy yo‘lboshchi va diplomat Mardoniy tayinlandi. Mil. avv. 492 -yilda Mardoniy o ‘zining armiyasini Egeyning shimolini egallash uchun Gellespont bo‘g‘ozi(hozirgi Dardanell) orqali harakatlantiradi. Forslar qirg‘oqbo‘yi yunon shaharlari, Frakiyaning janubiy qismini, Fasos oroli qabilalarini egallay boshladi. Lekin, Afon bum ida fors floti kuchli bo‘ronga duch keldi. Gerodotning ma’lumotlariga ko‘ra, bu favqulodda holat tufayli Mardoniy 300 kema va 20 mingga yaqin odamini yo‘qotadi. Mardoniy qolgan-qutgan armiyasi bilan Kichik Osiyoga qaytishga majbur bo‘ladi. Mil. a w . 492-yilgi omadsiz yurishga qaramay, Mardoniy Egey dengizining shimoliy qismida bo‘lajak harbiy harakatlar uchun platsdarm ЬафО qildi. Birinchi omadsiz yurish Doro I rejalarini o ‘zgartira olmadi, Yunonistonga qarshi yangi yurishga jiddiy tayyorgarlik ko‘rildi. 20 minglik qo'shin va katta flotga ega bo‘lgan yangi armiya tashkil etildi. Bu armiyaga harbiy boshliq qilib, Datis va podsho qarindoshi Artafem tayinlanadi. Afinadan quvilgan oldingi tiran Gippiy maslahatchi vazifasini bajara boshladi. Chunki u Afinani harbiy strategiyasini puxta o ‘rgangan edi. Forslar Egey dengizini aylanib o‘tishdan ko‘ra, birmuncha xatarli qaror qabul qilishdi. Ular armiyani to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri Kichik Osiyodan Attikaga kemalar orqali olib o ‘tish va Afinani egallashni maqsad qiladilar. Buning uchun uzoq vaqt diplomatik va harbiy tayyorgarlik ko‘rildi. 170 Mil. a w . 491-yilda Bolqon Yunonistonidagi hamm a polislami forslarga butunlay itoatkorlikka majburlash talab etildi yoki hech bo‘lmasa keyingi urushda betaraf (neytral ) bo‘lishiga erishish lozim edi. K o ‘plab yunon polislari, orollar (masalan Egina ), Fessaliya, Beotiya bu talabga bo‘ysunishdi, Argos esa o ‘zining betarafligini biidirdi. Sparta va Afina esa bu talabni rad etishdi. 0 ‘z o ‘m ida yunonlar ham urushga tayyorlana boshlashdi. Datis va Artafem ehtiyotkorlik yuzasidan qulay ob-havoni kutishdi va o'zining armiyasini Evbeya oroliga olib o ‘tdi. Bir zarba bilan Eritreya egallanib, aholisi qullikka mahkum etildi. Evbeyani bo‘ysundirgandan so‘ng, forslar Attikaning shimoli- sharqiy qismiga yo ‘l olib, Afinadan 42 km uzoqlikda bo‘lgan Marafonga yetib keldilar. Barcha ehtimollar hisobga olinib, Afinaga qarshi harbiy harakatning rejasini Gippiyning maslahati bilan tuzishadi. Forslar uzun Marafon tekisligiga o ‘z armiyasini qulay qilib joylashtirishdi. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad o‘zining otliq qo‘shinidan unumli foydalanish edi. Forslar u yerda mustahkamlanib olgach, hech qanday to ‘siqlarsiz butun Attikani vayron qilmoqchi bo‘lganlar. Vaziyatni kuchaytirish uchun Gippiy o‘zining tarafdorlari bilan forslar “foydasiga” targ‘ibot ishlarini olib bordilar. Afina qo‘shinida esa harbiy harakatlarga qarshi aniq bir reja mavjud emas edi. Strateglar qismi esa passiv taktika q o ila sh n i va Afina shahrini mudofaa qilish rejasini qo‘llab-quvvatlaydi. Eng oxirida dastlabki rejaning barcha jihatlari o ‘rganib chiqilib, iste’dodli qo‘mondon Miltiad tomonidan m ukamallashtirildi. Mil. a w . VI asr oxirida Miltiad Frakiya Xersoniyasida hokim bo‘lgan, bir necha marta forslar bilan to'qnash kelgan va forslar harbiy tuzilmasimng nozik tomonlarini yaxshi bilar edi. Mil. a w . 490- yilda Miltiad Afina polisi strateglaridan biri sifatida harbiy harakatlar rejasini qayta ishlab chiqadi. Shuning natijasida afinaliklar g ‘alaba qozondi. Miltiad oldindan o ‘ylab qo‘yilgan fikrini forslarga ilgariroq xabar berishni taklif qildi va ulam i hujumkor taktikasiga b og‘lab qo‘ydi. U o ‘zining strateglar jamoasini kuchsizroq mustahkamlangan Afmada bekinib o ‘tirmaslikka, butun urush va hal qiluvchi jangni Marafonda b o iish ig a ishontirdi. 171 Bu jang mil. a w . 490 yilning 12- sentyabrida mashhur M arafon jang maydonida sodir bo ‘ldi va tarixda antiqa harbiy san’atni namoyish etadi. Marafon tekisligida qadimgi ikki yirik harbiy tuzilma tizimi to‘qnashdi. Birinchisi qadimgi yunon falangasi bo‘lib (og‘ir qurollangan askarlar ya’ni goplitlardan tuzilgan), ikkinchisi yoyilib safga tizilgan forslar armiyasi edi. Forslar qo'shinining ustun tomoni mashhur otliq qo‘shinlar va mohir kamonchilami mavjud boMganligida edi. Miltiad odatdagidek yunonlardan umumiy soni 11 ming kishilik falanga tuzadi. U 1000-1200 ta harbiylardan iborat bo‘lib, 8 qator safga tizilgan edi. Falanga markazlardagi qatorlam ing zichligini kamaytirish uchun cho‘zilgan falangalar qo‘shni tepalikkacha borib taqalgan edi. Chunki, yunonlar fors otliqlarining o‘rab olishi va hujumidan saqlanishi kerak edi. Falanga tarkibidagi 3 qismning mustaqil harakat qilishi (chap falanga, markaziy va o ‘ng falanga) yunonlarga katta ustunlik beradi. Urush taklif qilingan reja bo‘yicha amalga oshirildi. Fors otliq qo‘shinlari yunon falangasini aylanib o ‘ta olmagan va amaliy jihatdan jangda kamchilik qatnashgan. Urush vaqtida forslar zaiflashgan afmaliklar markazini siqib qo‘ydi. Lekin harbiy va taktik ustunlik yunonlar tomonida edi. Natijada g ‘alaba yunonlar tomoniga to iiq o‘tdi. Jang maydonida 6 mingga yaqin forslar o ‘ldirildi. Afmaliklar 192 ta goplitidan ayrildi. G ‘alabadan so‘ng darrov Afina shahriga chopar yuborildi. U agoraga yetib kelib, “g‘alaba” deya yerga yiqilib, jon beradi. Bu epizod Olimpiya o‘yinlarida Marafon masofasi nomi bilan saqlanib qoldi. Bu masofaning uzunligi 42 km 192 m ga teng edi. Afinaliklaming Marafon jangida g ‘alaba qozonishi katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Bu jang yunon harbiy tizimining ustunligini, bir qancha yunon polislarining kuchini isbotladi. Fors podshosi Elladani egallash uchun fors davlatining butun kuchi kerakligini anglab etdi. K serksning h arbiy y u rish lari. Doro I o'zining harbiy siyosiy imkoniyatlari yunonlarga kuchli zarba bo‘lishini tushunib etdi. U Yunonistonga yangi hal qiluvchi Yurishni ikki baravar ko‘p shiddat bilan boshlashga qaror qildi. Lekin, mil. a w . 486-yilda Doro I vafot etadi. Ushbu voqea esa Bobil va Misrda qo‘zg‘olonlar boshlanishiga sabab bo‘ldi. Yangi podsho, Doro I ning o ‘g‘li Kserks birmuncha xotirjamlik va o ‘z hokimiyatini mustahkamlagandan so‘ng, mil. a w . 172 483 -yilda Yunonistonga hal qiluvchi yurishlar uchun harbiy tayyorgarlikka shiddatli tarzda kirishdi. Barcha tayyorgarliklar tugagandan so‘ng, imperiya o ‘zining harbiy kontingentini Kichik Osiyoga y o ‘naltirib, katta flot barpo qildi, qurol aslahalam i taxt holiga keltirdi va urush uchun oziq -ovqatlami g‘amladi. Katta armiyani to ‘g‘ridan-to‘g ‘ri Egey dengizi orqali olib o‘tish mumkin emasdi. Shuning uchun ham Mardoniy yurgan yo‘nalishni tanladi. Bu yo‘nalish ancha uzunroq va shu bilan birga xavfsiz edi. Ushbu yo ‘l orqali Egey dengizining shimoliy qirg‘oqlari bo‘ylab uzunasiga aylanib o ‘tilar edi. M azkur jarayonda M akedoniyada fors protektorati o ‘matilganligi tan olindi. Bu yerda ulkan armiyani ta ’minlash uchun omborxonalar qurildi. 0 ‘zining xavfsizligini ta’minlsh maqsadida Afon bum ida tasodifan ro‘y bergan dahshatli girdob va suv ichidagi qoyalami (xuddi shu yerda mil. a w . 492-yilda katta fors floti halok bo‘lgan edi) hisobga olgan holda kemalam i sokin suvda olib o ‘tish uchun Akte yarim orolida 2 km lik kanal barpo etiladi. Urushga diplomatik jihatdan ham puxta tayyorgarlik ko‘rildi. Aristokratlar boshchiligidagi polislar hisoblangan Fessaliya, Beotiya, Agros o ‘zining betaraf ekanligini e ’lon qilishdi. Mil. a w . 481 -yilda urushga tayyorgarlik nihoyasiga yetadi. Fors armiyasi endilikda 150-200 ming kishini tashkil etib, katta harbiy flot esa 1200 kemadan iborat edi. Shu o‘rinda aytib o ‘tish lozimki, Gerodot forslam ing kuchini fantastik raqamlar bilan bog‘lab, armiya sonini 5.28 mln kishi b o‘lganligini aytadi. Bu qo‘rqinchli va o iim li tahdidlar Elladaga qaratilgan edi. Yunoniston ham bu tahdidni qaytarishga tayyorgarlik ko‘rdi. Tayyorgarlik asosan harbiy-siyosiy birlikni tashkil qilib, polislar o‘rtasidagi dushmanlik kayfiyatini bir tomonga qo‘yib turish, forslami quvib chiqarib, oppozitsiya kuchlarini y o ‘qotishga qaratilgan edi. Albatta, bu jarayonda har bir polisning harbiy kuch-qudratini oshirishga harakat qilindi. Forslar agressiyasini qaytarish b o ‘yicha alohida rejalar tuzib chiqiladi. Mil. a w . 481-yilda Yunonistondgi 31 ta polis K orinf kongressida harbiy ittifoqga birlashdi. Asosiy e ’tibor qurolli kuchlar va flotni birlashtirib, armiya va flot sonini maksimal darajaga ko‘tarishga qaratildi. 173 Feraistoklning dengiz rejasida nafaqat harbiy, balki siyosiy nuqtai nazar ham hisobga olinadi. Uning rejasiga ko‘ra, afmaliklaming quyi qatlami rolini oshirishi kerak edi. Solon islohotlaridan keyin aholining to‘rtinchi qatlamiga aylangan fetlar Femistokl rejasi bo‘yicha, flotning asosiy qismini tashkil qilishi kerak edi. Uning ushbu qarori Afinaning badavlat yer egalari qarshiligiga uchradi. Shunga qaramay u harbiylami kuchaytirish, Afina atrofidagi himoya vositalarini mustahkamlash va faol tashqi aloqalami olib borishga harakat qildi. Mil. a w . V asming 80-yillar oxirida Afmadagi saylovlarda Femistoklning jamoasi g ‘alaba qozondi, uning siyosiy raqibi Aristid esa astrokizm orqali quvg‘in qilindi. Femistoklning dengiz dasturi hayotga keng tadqiq qilina boshlandi. Uning muvafaqqiyatli ish olib borishiga, arxontlami Afinada amaldorlami davlat mansabiga qo‘yishda qur’a tanlash y o ‘li bilan tanlashga asoslangan demokratik islohati sabab bo‘ldi. Oldinlari amaldorlar ochiq usulda ovoz berish yo‘li bilan saylangan. Bu jarayonga amaldorlar ta’sir o ‘tkazgan. Lekin, mil. a w . 487-yildan keyin 10 ta hududiy birlashmadan 500 kishi tanlab olingan va ulardan yopiq usulda ovoz berish y o i i bilan 9 ta yuqori magistr arxontlar tanlab olingan. Forslar bosqin arafasida afinaliklar quvg‘in qilingan Aristid va uning tarafdorlarini shaharga qaytishiga ruxsat berishdi. Bundan ko‘zlangan maqsad, ulaming harbiy mudofaaga yordam berishi mumkinligi edi. 0 ‘sha davming eng zo‘r kemalaridan tashkil topgan Afina floti Sparta og‘ir qurollangan piyoda qo‘shinlariga katta yordam berdi. Ko‘ngilli askarlar va Elladaning boshqa ittifoqchi polislarining kemalari bilan Fors hujumiga qarshi mustahkam ittifoq bo‘ldi. Mil. a w . 480-yilning bahor fasli boshlarida Kserksning Elladaga buyuk yurishi boshlandi. Forslar ikkita panton ko‘prik yasab, Gellespont b o ‘g‘ozi orqali o'tishdi. Bu kechuv talafotsiz bo‘lmadi, kuchli oqim va kengliklar bitta panton ko‘prikni buzib tashladi. Bu talofatdan g‘azablangan Kserks o ‘zini odamlar, balki barcha tirik mavjudotlar sifatida ko‘rib, Gellespont suvlarini qamchilatadi hamda suvga kishan tashladi (G o‘yoki bo ‘ysunmagan suvni jazolash maqsadida). Ko‘prikni qurgan ustalar o ‘ldirildi va yangi ko‘prik qurildi. 174 Oldindan tanlangan yo‘nalish orqali forslar barcha Frakiya qirg‘oqlari va Makedoniyani eson-omon bosib o ‘tishdi. Yunonlar birinchi bo‘lib himoyani Tempey vodiysining tor kiraverishida ushlashmoqchi bo‘lishgan va hatto 10 ming kishilik otryad yuborgan, lekin, Fessaliya aristokratlari xoinligidan cho‘chib, ushbu pozitsiyani tark etishdi. Yangi himoya qo‘rg ‘oni sifatida Fessaliyadan 0 ‘rta Yunonistonga o ‘tuvchi yagona tor dara hisoblangan Fermopil tanlandi. Shu yerda himoya vositalari devorlar, minoralar qurildi (Ulam ing qoldiqlari keyinchalik arxeologlar tomonidan aniqlangan). U yerga 7200 ta goplit va Leonid boshchiligidagi 300 spartalik jangchi yuborildi. Bir vaqtning o ‘zida 270 trieradan iborat yunon polislari floti Evbeya oroli shimolidagi Artemisiya bum iga joylashtiriladi. Ulkan fors q o ‘shinlari to‘rt kun davomida shiddatli hujumlar uyushtirdi. Biroq, yunon qo‘shinlarining mardonavor kurashlari natijasida Kserks ko‘zlagan maqsadiga erisha olmaydi. Hatto, jangga podshoning saralangan mashhur “o im a s ” jangchilarining jalb qilinishi ham hech qanday natija bermaydi. Spartalik sarkarda Leonid esa jangda kuchli taktikaga ega harbiy ekanligini namoyish etadi. Podsho Kserksga fessaliyalik sotqin yordamga keladi. Katta boylik evaziga u yunon qo‘shinlarini aylanib o ‘tuvchi y o in i ko'rsatadi. Leonid endi kurash olib borish befoydaligini tushunib etadi va spartaliklardan tashqari jangchilarga chekinishga buyruq beradi. 0 ‘zi esa 300 ta spartalik jangchi bilan forslarga qarshi kurash olib borib, jang maydonida halok b o ia d i. Bu g‘alaba forslaming yirik va so‘nggi y u tu g i b o id i. Fermopil jangi bilan bir vaqtda Artemisiya bum ida uch kun davomida flotlar ishtirokida jang b o iib o ‘tadi. Lekin bu to ‘qnashuvda ikki tomon ham ustunlikka erishmadi. Yunon floti chekinib, Salamin b o‘g ‘oziga joylashdi. Salamin jangi mil. a w . 480-yilning 28-sentyabrida b o iib o ‘tdi. Femistoklning tashabbusi bilan jangga kirgan kichik va tez harakatlanuvchi trieralar dushmanga qaqshatqich zarba berdi. 0 ‘z navbatida forslaming katta kemalari tor va sayoz joylarda harakatlana olmay, m agiubiyatga uchradi. Mil. a w . 479-yilda Mardoniy qo‘mondonligidagi Eron qo‘shinlari Attikaga bostirib kirib, Afmani vaqtincha ishg'ol qilganlar. Sparta, Afina, Megara, Plateya va boshqa polislam ing birlashgan kuchlari eronliklarga qarshi kurashga otlangan. Yunonlaming 175 birlashgan qo‘shiniga spartalik sarkarda Pavsaniya boshchilik qiladi. Mardoniy qo‘shinlari Beotiyaga chekingan. Hal qiluvchi jang shu yili Plateya yonida bo‘lib o ‘tadi. Unda yunonlar g‘alaba qozongan. Eron qo‘shini qo‘mondoni Mardoniy ham jangda halok b o ig an . Forslar Yunonistonni tashlab chiqishga majbur bo‘lganlar. Shu tariqa yunonlar qahramonona kurashib o ‘z vatanlarini dushmandan tozalaganlar. Mil. a w . 465-yili saroy fitnalari natijasida Kserks vafot etib, taxtga uning o ‘g‘li Artakserks keladi. Bundan foydalangan Misr satrapligi liviyalik Inar boshchiligida mil. a w . 460-yilda forslarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Q o‘zg‘olonchilar Afina floti yordamida dastlab g ‘alaba qozonganiga qaramay, Ahmoniylar mil. a w . 455-454- yillarda yangi armiya tashkil etib, qo‘zg‘olonni bostirishga muvaffaq bo‘ldilar. Misrda forslar hukmronligini tiklanishi va afinaliklaming m agiubiyatga uchrashi, Sharqiy O 'rtayer dengizida vaziyatni Ahmoniylar foydasiga o ‘zgartiradi. Afinada qaytadan strateg lavozimiga qaytgan Kimon misrliklar va kiprliklar ko‘magida mil. a w . 450-449- yillarda forslarga qaqshatqich zarbalar beradi. Mil. a w . 449-yili Kimonning qarishdoshi b o‘lgan Kalliy Kiprga yuborildi. Uning tashabbusi bilan tuzilgan kelishuv “Kalliy sulhi “nomi bilan tarixga kiradi. Mazkur sulhga asosan forslar Kichik Osiyodagi barcha yunon polislari mustaqilligini tan oladi. Hamda ularga qarshi harbiy harakatlar olib bormaslik va Egey dengizi hududlariga flot kirgizmaslik majburiyatini oldilar. 0 ‘z navbatida yunonlar Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi va Misrdagi forslarga qarashli satrapliklar ichki ishlariga aralashmaslikni zimmasiga oldilar. Shunday qilib, uzoq davom etgan urush yunonlar g‘alabasi bilan nihoyasiga etadi. Yunon-fors urushlaridan so‘ng Afina tez tiklandi. Pirey porti qayta qurilib, o‘sha davrdagi 0 ‘rtayer dengizidagi eng yirik port hisoblangan Karfagen portiga tenglashdi. Dengiz ittifoqiga yetakchilik qilgan Afina yunon dunyosi dengiz savdosida ham birinchi o'rinni egalladi. Afina eksporti Shimoliy qora dengiz, Sitsiliya, Apuliya, Etruriyani qamrab oladi. Egina, Korinf, Kerkira va boshqa shaharlar savdoda Afinani birinchiligini e ’tirof etishga majbur bo‘ldilar. Mil. a w . V asr o ‘rtalariga kelib Afinada hunarmandchilik va dehqonchilikda foydalaniladigan qullar soni ko‘payib ketdi. Afina olib borgan ko‘plab urushlar natijasida Kichik Osiyo, Frakiya va 176 Illiriyadan qullar olib kelib sotiladigan Xios orolidagi qul bozori iqtisodiyotning ishchi kuchiga bo ‘lgan doimiy ehtiyojini qondirdi. Download 7.09 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|