Universiteti "tasdiqlayman"

GLOSSARY 
Atamaning o’zbek 
tilida nomlanishi 
Atamaning 
ingliz 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning 
rus 
tilida nomlanishi 
Atamaning izohi 
tillarning tasnifi 
language 
classification 
языковая 
классификация
tillarni 
ma`lum 
jihatlari 
bo`yicha 
tasnif qilish 
funksional tasnif
functional 
classification 
функциональная 
классификация 
tillarning hududiy 
tarqalish miqyosi 
ham, ushbu tillarda 
so`zlashuvchilar 
soni ham, tilning 
ma'muriy davlat 
tizimida va 
jamiyatda tutgan 
o`rni, hatto mavqeyi 
va nufuzi ham 
e'tiborga olinadi. 
areal tasnif
areas 
ареальная 
tillarning georafik-

---

208 
classification 
классификация
hududiy 
jihatdan 
tarqalish 
miqyosi 
o`rganiladi 
tilarning tasnifi 
language 
classification 
языковая 
классификация
tillarni 
ma`lum 
jihatlari 
bo`yicha 
tasnif qilish 
tipologik tasnif
typological 
classification 
типологическая 
классификация 
tillar qarindosh yoki 
qarindosh 
emasligidan 
qat'i 
nazar ichki tuzilishi, 
morfologik 
tuzilishiga 
ko`ra 
guruhlanadi 
metatil til
metatyl language метатильный 
язык 
metatil 
asos 
til 
sifatida amal qiladi, 
boshqa tillar uning 
invarianti 
hisoblanadi 
agglyutinativ tillar 
agglutinative 
language 
агглютинативные 
языки 
so`zning 
o`zak-
negiziga affikslarni 
muayyan 
ketma-
ketlikda 
(asosdan 
keyin) 
qo`shib 
borilishi va bunda 
har bir affiksning 
alohida grammatik 
ma'noni 
ifodalashidir 
amorf tillar 
amorphic 
languages 
аморфные языки 
o’zak tillar deb 
atalib, 
ular 
so`z 
o`zgarish 
tizimini 
mavjud 
emasligi 
bilan 
xarakterlanadi. 
analitik tillar 
analytical 
language 
аналитические 
языки 
grammatik 
ma'nolarni 
ifodalashda 
yordamchi so`zlar, 
so`z tartibi va ohang 
katta rol o`ynaydi 
flektiv tillar 
flexible language гибкий язык 
flektiv 
tillarda 
so`zlarning 
morfologik 
tuzilishida fleksiya 

---

209 
asosiy o`rin tutib, u 
ichki 
va 
tashqi 
turlaga 
bo`linadi. 
Fleksiyada 
bir 
grammatik 
vosita 
bir 
necha 
grammatik ma'noni 
ifodalash 
uchun 
qo`llanishi 
bilan 
xarakterlanadi. 
polisintetik tillar 
polyinthetic 
languages 
полиcинтетическ
ие языки 
gap 
tarkibida 
so`zlarning birikib, 
xuddi 
qo`shma 
so`zlar 
singari 
birgalikda 
yozilishidir 
genealogik tasnif 
genealogical 
classification 
генеалогическая 
классификация 
genealogik tasnif - 
tillarning 
kelib 
chiqishiga 
ko’ra 
tasnif 
qilish 
geneologik 
tasnif 
deb ataladi. 
universaliya 
universals 
универсалия 
universaliya 
– 
dunyo 
tillarining 
barchasida 
uchraydigan, 
barchasi uchun xos 
bo’lgan 
umumiy 
xususiyatlar, 
belgilar, jihatlar. 
qiyosiy-tarixiy 
tilshunoslik 
сomparative-
historical 
linguistics 
сравнительно-
историческое 
языкознание 
qiyosiy-tarixiy 
tilshunoslik 
-
komparativistika. u 
xix asrning birinchi 
choragida vujudga 
keldi. 
tipologik tasnif 
typological 
classification 
типологическая 
классификация 
tipologik tasnif - 
tillarning 
turiga 
ko’ra tasnif qilish 
tipologik tasnif deb 
ataladi.
o’lik til 
dead language 
мертвый язык 
iste’moldan 
chiqqan, 
yozma 
yodgorliklarda 
saqlanib qolgan til. 

---

210 
bobo til 
parent language 
(language basis) 
праязык (язык 
основа) 
genetik 
jihattan 
o’zaro 
bog’liq 
tillarning 
kelib 
chiqish va taraqqiy 
etish manbai (asosi) 
deb qaraladigan til, 
qiyosiy-tarixiy 
metod 
bilan 
tiklanadigan 
abstrakt 
lingvistik 
model.
tillarning 
gеnеаlоgik tаsnifi 
genealogical 
classification of 
languages 
генеалогическая 
классификация 
языков 
tillarni kelib chiqish 
manbaining birligi, 
umumiyligiga ko’ra 
guruhlash. bunday 
umumiy manbadan 
kelib 
chiqqan 
tillarning 
kata 
guruhlari qarindosh 
tillar oilasini tashkil 
etadi. 
amorf tillar 
amorphous 
languages 
аморфные языки affikslarga 
ega 
bo’lmagan, so’zlar 
orasidagi 
gramamtik aloqalar 
bitishuv yo’li yoki 
yordamchi 
so’zlar 
vositasida 
ifodalanadigan 
tillar. 
analitik tillar 
analytical 
languages 
аналитические 
языки 
grammatik ma’nolar 
forma 
yasovchi 
affikslar vositasida 
emas, 
balki 
yordamchi so’zlar, 
so’z 
tartibi, 
intonatsiya 
yordamida 
ifodalanadigan 
tillar. 
agglyutinativ tillar 
agglutinative 
languages 
агглютинативный 
язык 
so’z yasalish va 
shakl 
yasalishi 
agglyutinatsiya 
yo’li 
bilan 
bo’ladigan tillar. 

---

211 
millatlararo 
aloqa 
tili 
language of 
international 
dialogue 
язык 
межнациональног
о общения 
bir davlat doirasida 
turli millat vakillari 
tomonidan 
aloqa 
vositasi 
xizmatini 
o’taydigan til. 
milliy til 
national 
language 
национальный 
язык 
millat 
bo’lib 
shakllangan 
kollektivning 
umumiy tili. 
qarindosh tillar 
related 
languages 
родственные 
языки 
kelib chiqishi bir, 
umumiy 
bo’lgan, 
shunga 
ko’ra 
fonetika, leksika va 
grammatikasida 
umumiy faktlar va 
xususiyatlar 
mushtarak ravishda 
namoyon 
bo’ladigan tillar. 
tillarning 
klassifikatsiyasi 
classification of 
languages 
классификация 
языков 
dunyo 
tillarini 
o’rganish 
va 
umumlashtirish 
asosida 
ularning 
klassifikatsiyasi 
tuziladi. 
tilshunoslikda 
tillarning bir necha 
klassifikatsiyalari 
mavjud. 
ularning 
eng 
muhimlari 
quyidagilar: 
areal 
(geografik), 
tipologik, 
geneologik, 
funksional. 
Аdabiyotlar: 
1. Irisqulov M.T. Tilshunoslikka kirish. – Т., 2008. 
2. Yo’ldoshev I., Muhamedova S., Sharipova O’., Madjidova R. Tilshunoslik 
asoslari. – Т., 2007/2013. 
3. Реформатский А. Введение в языкознание. – М., 2006. 

---

212 
18-MAVZU. XX-XXI ASRLAR TILSHUNOSLIGINING ZAMONAVIY 
YÒNALISHLARI: SOTSIOLINGVISTIKA, ETNOLINGVISTIKA, 
KOMPYUTER LINGVISTIKASI VA KORPUS LINGVISTIKASI 
Reja: 
 
1. Lingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi 
2. Sotsiolingvistika 
3. Etnolingvistika 
4. Kompyuter lingvistikasi 
5. Korpus lingvistikasi 
1. Lingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi 
Tilshunoslik – tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va 
jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, tilning jamiyatdagi o‘rni, ichki tuzilishi, tilning 
tasnifi, uni tahlil qilish usullari va shu kabi masalalarni o‘rganadigan fan. 
Tilni tilshunoslik bilan bir qatorda falsafa, psixologiya, sotsiologiya, mantiq 
kabi fanlar ham o‘rganadi. Tilni o‘rganishda ishtirok etadigan har bir fanning tilga 
nisbatan o‘z munosabati bor. “Umumiy tilshunoslik” kursini chuqur egallashni 
istagan talaba, albatta, shu fanga yondosh bo‘lgan sohalardan ham xabardor 
bo‘lmog‘i lozim. 
Falsafa tilshunoslik metodikasini belgilab berar ekan, falsafani o‘rganmagan 
kishi tilshunoslik uchun xos bo‘lgan metodlarni tushuna olmaydi. Didaktika 
qonuniyatlarini bilmagan til o‘rganuvchi til va nutq faoliyatiga sistema sifatida 
yondasha olmasligi aniq. Yoxud til fikr ifodalash quroli, fikr esa mantiq fanining 
o‘rganish obyekti ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, logik kategoriyalarni bilish 
naqadar muhim ekanligini izohlashga hojat yo‘q. Bu sotsiolingvistika fanining 
yuzaga kelishida asos bo‘ldi. 
Tilshunoslikning psixologiya (inson ruhiy jarayonlarining qonuniyatlarini 
o‘rganadigan fan) bilan bog‘liqligini lingvistikaning nisbatan yangi sohasi 
psixolingvistika o‘rganadi. Tilshunoslik tarix, pedagogika fanlari bilan ham uzviy 
aloqadordir. So‘zlarning tarixini, tilning lug‘at boyligini o‘rganishda tarix 
tilshunoslikka katta yordam beradi. Sababki, til urug‘ va qabila, elat hamda millat 
tarixi bilan chambarchas bog‘liq. Shunga ko‘ra kishilik jamiyatining tarixi tilda o‘z 
aksini topadi. 
Tilshunoslik va tarixning bog‘lanishi ikki tomonlama bo‘lib, tarix 
materiallari til taraqqiyotini o‘rganish uchun, til faktlari tarix uchun muhimdir. 
Ushbu fan arxeologiya, etnografiya, shuningdek, adabiyotshunoslik bilan ham zich 
bog‘langandir. Tilshunoslik va adabiyotshunoslik o‘rtasidagi ittifoq natijasida 
filologiya (yunoncha “pxileo” – “sevaman” + “logos” - “so‘z”) fani vujudga 

---

213 
kelgan. Tarixan bu termin qadimgi Gretsiyada bugungi ma’nosida qo‘llanmagan; 
filologga nisbatan grammatik termini qo‘llanilgan.
Tilshunoslik pedagogika bilan ham yaqindan aloqada bo‘ladi. Ularning 
aloqasini til o‘qitish metodikasida to‘liq kuzatish mumkin. Ayrim olimlar bu 
aloqani lingvodidaktika yoki lingvopedagogika deb ham atamoqdalar. Didaktika 
(yunoncha “didaktikos” – “ibratli, namuna”) degan ma’noni anglatadi. Didaktika 
hozirda pedagogikaning ta’lim va mazmuni, umumiy metod va shakllari haqidagi 
bo‘limidir. 
Tilshunoslar va antropologlarning o‘zaro qiziqish xususiyalari 2 holatda 
to‘qnashadi: birinchidan, tillarni tasniflashda, ikkinchidan, nutqning kelib chiqish 
masalalarini o‘rganishda. 
2.Tilshunoslikdagi zamonaviy yo‘nalishlar.
Sotsiolingvistika va etnolingvistika 
Hozirgi 
zamon 
tilshunosligida 
psixolingvistika, 
sotsiolingvistika, 
etnolingvistika, neyrolingvistika, kognitiv lingvistika, kompyuter lingvistikasi va 
kommunikativ lingvistika kabi zamonaviy yo`nalishlari mavjud. Zamonaviy 
yo‘nalishlarga qiziqishning kuchayib borayotganligi quyidagi sabablar bilan 
izohlanadi: a) hozirgi jamiyatda ilmiy asoslangan til siyosatiga ehtiyoj kundan-kun 
ortib bormoqda; b) tilshunoslik shu vaqtga qadar faqat tilning ichki tuzilishini 
o‘rganish bilan qiziqib keldi, tilning jamiyat bilan, o‘sha til egasi bo‘lgan xalq 
tarixi, urf-odati bilan munosabati muammosi tilshunoslar e’tiboridan chetda qolib 
keldi. 
Til ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun u jamiyat hayoti bilan uzviy bog‘liq va bu 
tilshunoslikning tilning ijtimoiy mohiyati va vazifasi, tilga sotsial omillarning 
ta’siri kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi sotsiolingvistika yo‘nalishining 
shakllanishiga olib keldi. Ayniqsa zamonaviy ijtimoiy rivojlanish hamda ilmiy-
texnika inqilobi tilning sotsiolingvistik va struktur o‘rganish muammolarini chuqur 
tahlil qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ydi. Sotsial lingvistika fonologik sistema 
birliklaridan tortib butun til strukturasigacha bo‘lgan barcha til hodisalarini 
ijtimoiy shartlashgan hodisalar deb qaraydi. Barcha ijtimoiy hodisalar ichida til 
sistemasi eng yopig‘i hisoblanadi, o‘ziga xos xususiyatlariga va murakkab 
strukturaga ega. 
 
Bu qiziq! 
Jamiyat lingvistik hayotiga ilmiy-texnika inqilobi ta’sirining xarakteri, tempi, 
ko‘lami, sohalari va xususiyliklarini aniqlash sotsiolingvistikaning eng muhim va 
dolzarb vazifasidir. Lingvistikaning sotsiolingvistik tadqiqotlar obyekti bo‘lmish 
tomonlari – terminologik tizimlarning paydo bo‘lishi va ularni uzluksiz 
differensiatsiyalanishi, dunyo tillari ijtimoiy funksiyalarining notekis rivojlanish 
jarayonlari, hududiy dialektlarning maydalashuvi, leksik-semantik va stilistik 
sistemalarga jamiyatdagi mafkuralar ta’sirining kuchayishi kabi masalalariga ilmiy 
texnikaning rivojlanishi eng kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
 

---

214 
Ma’lumki, til va madaniyat, milliy til va milliy madaniyat o‘zaro 
chambarchas bog‘liq. Til madaniyat yaratishning eng asosiy vositalaridan biri 
bo‘lib, u madaniyatga erishish, uni tushunish, uning turli sohalarida muloqot 
yuritish vositasidir. Ko‘rinadiki, madaniyat tilning rivojlanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ta’sir etadi, biroq u til ichki rivojlanishining asosiy vositasi ham, quroli ham emas. 
Madaniyatning rivojlanishiga ijtimoiy faktorlar ta’sir ko‘rsatadi. Til va 
madaniyatning 
o‘zaro 
munosabati 
negizida 
lingvokulturologiya, ya’ni 
lingvomadaniyatshunoslik sohasi ham vujudga keldi. Ushbu sohaning nazariy va 
amaliy ahamiyati bugungi kunda ayniqsa dolzarb, chunki tillarni egallashda tili 
o‘rganilayotgan xalqning madaniyatini bilishning amaliy ahamiyati nihoyatda 
katta.