Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Tarix matnlari. Mil.avv. V asrda ilk bor o‘tmish voqea-
hodisa 
larining matnini tuzish va xalq oldida bayon qilish 
boshlanadi.
Mil.avv. V asrda yunonlarda jamiyat taraqqiyoti-

---

401
ga bag‘ishlangan ana shunday matnlar paydo bo‘ldi. Uzoq vaqt 
turli o‘lkalarda bo‘lgan Gerodot (mil.avv. 485–425-yillar atrofi-
da yashagan, Kichik Osiyodagi Galikarnas shahrida tug‘ilgan) 
ilk bor ko‘rgan va eshitgan voqealarini ma’lum bir tizimga solib, 
hikoya qilishga kirishdi. U tuzgan matnni Afinada ilk bor xalq 
oldida o‘qib berdi. Keyinchalik mil.avv. III asrda Aleksandriya 
olimlari uning hikoyalarini 9 jilddan iborat kitob holatiga kel-
tiradilar. 9-jild «Tarix» (yunoncha «Istoriya» – «tasvir» ma’nosini 
bildiradi) yoki «Muzalar» deb atalib, asosan yunon-fors urush-
lariga bag‘ishladi. Lekin muallif bayon qilish davomida Misr, 
Eron, skiflar tarixiga ham murojaat qiladi. Gerodot insonlar 
faoliyatida xudolarning ishtirokiga shubha qilmadi.
Olorning o‘g‘li Fukidid (mil.avv. 460/51–396-yillar) boy afi-
nalik oiladan bo‘lib, frakiyadagi oltin konlarini merosga oldi. 
Siyosiy hayotga faol qatnashdi. Peloponnes urushi davrida 
strateg bo‘ldi, lekin harbiy ishda xatoga yo‘l qo‘ygani uchun 
Afi nadan quvg‘in qilindi. Fukidid Peloponnes urushiga bag‘ish-
langan 8 kitobdan iborat tarixiy asarning muallifi. Uning asari 
afsonaviy va haqiqiy voqealarni Gerodotga xos bo‘lgan, quruq 
bayon qilishning aksi bo‘lgan haqiqiy tarixiy tadqiqot edi. Fuki-
did tarixchilar ichida birinchi bo‘lib tarixiy voqealarni, ularning 
harakatga keltiruvchi kuchlari, taraqqiyot yo‘llari bilan o‘za-
ro aloqada ko‘rishga harakat qildi. Voqealarning sabablarini 
o‘rganish uchun siyosiy voqelikni ilmiy tahlil qilish usullarini 
qo‘lladi. Fukidid xudolarni tarix doirasidan chiqardi. U tarix-
ni xudolar emas, balki kishilar o‘z faoliyatlari bilan yaratadi-
lar deb hisoblar edi. Kishilarning «tabiati» hamma vaqt qonun 
va shartnomalardan kuchliroq bo‘ladi. Kishilarning qiyofasi va 
uning ko‘rinishlari Fukidid uchun shu davr jamiyatining vo-
qeligini tushinishda yetarli edi. Gerodot va Fukidid yunon po-
lislari fuqarolarining o‘z ozodligini himoya qilishi, vatanparvar-
lik va o‘zini qurbon qilishdek qahramonlik kurashiga murojaat 
qildilar. 
Fukidid an’analarini Ksenofont (mil.avv. 430–355-yillar) 
davom ettirdi. Uning «Anabasis», «Lakedemeon politiyasi», «Kiro-
pediya», «Agesilay» va «Daromadlar to‘g‘risida» asarlarida o‘sha 
davr yunon dunyosining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayoti aks 
etadi. Efor (mil.avv.405–330-yillar) 30 kitobdan iborat «Tarix» 
asarida yunon dunyosi, shuningdek, yunon koloniyalari tari-
xini yoritdi. 

---

402
Mil.avv. V asrda yunon dunyosida yuz bergan kuchli siyosiy 
jarayonlarni tahlil qilgan, shu davrning siyosiy arboblari Femis-
tokl va Perikl kabi afinalik demokratiya yo‘lboshchilarini ayovsiz 
tanqid ostiga olgan siyosiy adabiyotlar yuzaga keldi. Shunday 
adabiyotlardan biri «Afinaning boshqaruvi to‘g‘risida»gi risola 
mil.avv. 430-yillar atrofida paydo bo‘ldi. Kritiyning «Lakedemon 
politiyasi»da Sparta jamiyati qurilishi ko‘klarga ko‘tarildi, Afina 
demokratiyasiga salbiy nazar bilan qaraldi.