Urartu davlati ilk temir davridagi yirik podsholiklardan biri bo’lgan. Urartu so’zi ossuriycha bo’lib, urartcha – Biaynili

Uygarak qabristoni topilgan. Yodgorlik xalqa shaklida bo’lib, uning balandligi 1,5-2,0 m, diametri 27-40 m keladi. Kichik mozor qo’rg’onlardagi oddiy qabrlarda sopol idishlar va bronza o’q uchlari uchraydi. Katta mozor-qo’rg’onlardagi saklar va qabila boshliqlarining qabrlarida yarog’-aslaha, ot anjomlari va zeb-ziynat buyumlari topiladi.
Saklarning shahar xarobalari topilmagan. Ko’chmanchilarning uy-joylari yerto’la, chaylasimon uylardan iborat bo’lgan.
Arxeolog olimlarning fikricha, mil.avv. VII-VI asrlarda ko’chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari vujudga kelgan. Ko’chmanchi qabilalar tarixini o’rganishda Tagisken maqbaralarini o’rganish katta ahamiyatga ega. Maqbara mil.avv. IX-VII asrlarga mansub bo’lib, Sirdaryoning quyi oqimi bo’ylaridan topilgan. Ular xom g’ishtdan bino qilingan, to’rt burchak, xalqasimon maqbaralardir.
O’rta Osiyo hududlarida yashagan ilk temir davri qabilalarining moddiy madaniyati Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyona yerlarida topib tekshirilgan. Ularning soni 350 tadan ortiq.
Sak qabilalarining makonlaridan topilgan ot anjomlari, o’qlar, xanjarlar, Sharqiy Yevropa va Osiyo dashtlarida yashagan skif qurol-aslahalariga o’xshaydi. Yunon tarixchisi Gerodot mil. Avv. V asrdagi skiflar hayoti haqida ma’lumotlar beradi.
O’rta Osiyoning ilk temir davri qadimiy viloyatlaridagi jamiyat to’g’risida muhim yozma manbalar - Avesto, Ahmoniylar davri yozma yodgorliklari va yunon tarixshunoslari hikoya qiladi.
«Avesto» (sharqiy Eron tillaridan «Asos» deb tarjima qilinadi) Zardo’sht (Zaratushtra) dinidagi xalqlarning shariyat qonunlari majmuidir. Avesto ma’lumotlariga ko’ra ushbu davr qabilalari birlashmasi viloyat («daxiyu») bo’lgan, urug’ jamoasi - «vis», ayrim oilalardan - «nmana» dan tashkil topgan. Aholi kohinlar, jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan.
Ahmoniylar davridagi (m.av. VI-IV asrlar) mixsimon yozuvlar Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Hamadon, Persepol shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilidagi turli ijtimoiy, siyosiy, diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Ahmoniylar yozmalarida O’rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to’g’risida ma’lumotlar bor.
Qadimgi yunon tarixchilari Gerodot va Ktesiy asarlari O’rta Osiyo xalqlarining tarixiy va geografik qiyofasini ko’rsatib bergan.
Ilk temir davri moddiy-madaniyat yodgorliklarining o’rganilishi bu davrda O’rta Osiyo xalqlari hayotida katta ijtimoiy, ho’jalik va madaniy o’zgarishlar sodir bo’lganligidan dalolat beradi.

Milloddan avvalgi IX - VI asrlardagi Old Osiyodagi qadimiy davlatlardan biri bu - Urartu (Van - Urartu) davlatidir. Qadimgi Urartu davlati Old Osiyodagi yuksak madaniyatli davlatlardan biri bolgan. Urartu madaniyatining shakllanishi Ossuriya, Mesopotamiya, Bobil kabi qo'shni davlatlar madaniyati bilan bogliq. Urartu davlati madaniyati Old Osiyo davlatlari madaniyatlari ortasida oziga xosligi bilan ajralib turadi. Urartu madaniyati ko'p o'rganilmagan bo'lsada, uning bizga ma'lum madaniy yodgorliklari katta ahamiyatga ega. Urartlar Mesopotamiyaning surat belgili va mix - ponasimon yozuvlaridan foydalanib

o'zlarining iyerogliflarini (yozuvlarini) yaratganlar. Bu yozuv rasm va belgilar bilan ifodalangan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Arxeologik izlanishlar davomida Qadimgi Urartu hududidan yozuv namunalari topilgan. Ayniqsa, Argishti I ning xor-xor yozuvi va Sarduri II ning katta yozuvi diqqatga sazovordir. Shu bilan birgalikda Van ko'li yaqinidagi -"Mehr eshigi", Karmir - Blurdan topilgan dubulg'a, sopol va jez idish ustiga bitilgan Urartu yozuvlari alohida ahamiyatga egadir. Hududdagi Tuproq-qal'adan ham sopol parchalaridagi yozuvlar topilgan. Bu yozuvlarni M. Sibatyan, V. Nikolskiy, I.A. Orbeli va boshqa olimlar o'rganganlar. Bu yozuvlar orqali Urartu davlatining tarixini, ijtimoiy - iqtisodiy hayotini va madaniyatini o'rganish mumkin. Urartu davlatida tarix, matematika, tabobat, geografiya, astronomiya fanlari ancha rivojlangan. Shu bilan birgalikda urartlar xalq og'zaki ijodiyoti va yozma adabiyotiga ancha boy bo'lgan. Bu jihatdan M. Xorenning asarlari, Nard eposi, Dovud Sosoniy kabi dostonlar urartlar adabiyotining ajoyib namunalaridir.
Urartu davlatida me'morchilik va metallurgiya sohalari ham ancha rivoj topgan. Ustalar qal'a devorlari, ibodatxona, shoh saroyini har xil rasm va haykallar bilan bezaganlar. Musasir (Musasin) ibodatxonasining Sargon saroyi devorlarida me'morchilik namunalari saqlanib qolgan bolib, badiiy nuqtai nazardan alohida ahamiyatga ega. Ushbu ibodatxona milloddan avvalgi IX - VIII asrlarda tepalik ustiga qurilgan. Bu ibodatxonaning tomining nishobi ikki tomonga qaraganligi, peshtoqli qilib va old tomonini bezash maqsadida oltita kolonna qo'yib qurilganligi sababli, qadimgi yunon binolariga o'xshab ketadi. Bu ibodatxona yunon binolarining Old Osiyodagi timsoli bo'lgan bo'lishi ehtimoldan holi emas. Ibodatxona kolonnalarining tag qismi saqlanib qolganligi arxitekturada kolonnalar ishlatilganligini ko'rsatadi. Bunday kolonnalar tag qismining ba'zi birlari Gruziyadagi muzeyda saqlanmoqda.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Urartuda taraqqiy etgan sohalardan yana biri bu metallurgiyadir. Uning taraqqiyotini bronzadan ishlangan bir qancha badiiy buyumlarda korish mumkin. Jumladan, hashamatli taxtlarga o'rnatilgan haykalchalar, ya'ni boshi odam boshiga o'xshash qanotli hokiz haykalchalari alohida o'rin tutadi. Bu buyumlar mum qoliplarda bronzadan quyilgan, keyin esa unga naqshlar o yilib, usti juda yupqa ishlangan taxta-taxta oltin bilan qoplangan, bu bronzadan yasalgan haykalchalarning tuzilishiga mos kelgan. Naqshlari aniq va rang-barang bo'lib tovlanib turgan. Haykalchalarning oq toshdan ishlangan yuza qismi va quyma
qosh -kozi hamda qanotlarning qizil bo'yoq yuritilgan botiq yerlari kishida juda ravshan taassurot qoldirgan.
Haykaltaroshlarning jezdan ishlagan yarim odam, yarim hayvon qiyofasidagi haykali, ma'buda Teyshebuning haykalchasi, hosildorlik ma'budasining oltindan ishlangan medalionlari Urartu tasviriy san'atining nodir namunalari hisoblanadi. Metalldan buyumlar yasash plastikasida Urartu yaratgan bunday ajoyib va ifodali asarlar qadimgi Sharq xalqlari san'atida alohida muhim o'rinni egallaydi.
Milloddan avvalgi VIII asrda Arin-berd tepaligida qurilgan qal'a xarobalaridan devorlarga chizilgan rasmlarning qoldiqlari topildi, bu rasmlar Urartu tasviriy san'ati to'g'risida bir qadar tushuncha beradi. Bu qoldiqlarga qaraganda, eni 1 metrgacha bo'lgan orginal va har xil ranglar berib ishlangan friz qadimgi zal devorlarini bezatgan. Bu frizda chopib ketayotgan echkilar, muqaddas hayot daraxti (bu muqaddas hayot daraxti oldida turib odamlar ibodat qilmoqdalar), hokizlar, qanotli gardishlar, nihoyat, o'simliklar tasvirlangan va geometrik naqshlar solingan. Bu badiiy syujetlar qadimgi sharq san'ati uchun tipik bo'lsa ham, lekin shu bilan birga, ular butun Urartu madaniyati uchun xarakterli bo'lgan alohida xususiyatga ega. Urartuning mahobatli san'atini bizgacha yetib kelgn tosh relyeflar, haykaltaroshlik, devoriy suratlar orqali o'rganish mumkin. Tosh haykallar 2 xususiyatga ega. Birinchisi, Old Osiyo san'ti an'analari bilan bog'liq Urartu haykaltaroshligi namunalari. Masalan, Vandan topilgan kulrang bazalt haykalda Urartuning ilk podsholaridan biri tasvirlangan. "An'anaviy-shartli" uslub esa bronza davri an'analarini davom ettirgan. Urartuliklar amaliy san'at sohasida ham ulkan yutuqlarni qo'lga kiritganlar. Urartu torevtikasining namunalari Kichik Osiyo, Egey dengizining bir qator orollari (Rodos, Samos), qit'a Yunonistoni (Delfa, Olimpiya), hatto Etruriyadan topilgan. Ibodatxonalarga qurbonlik sifatida xizmat qilgan va relyefli bezaklar bilan bezatilgan qalqonlar, sovutlar, dubulg'alar Urartu san'atining yorqin namunasidir. Urartuda shaharsozlik ham taraqqiy etgan. Arxeologik qazishmalar natijasida Teyshebani (Karmir Bilur), Eribuni (qadimgi Yerevan) va Argishtixinil (podsho Argimchi qurgan) shaharlari kuchli fortifikasiya inshoatlari bilan o'rab olingan.

XULOSA
Urartlar madaniyati bir qancha xalqlar madaniyati bilan bog'liq xolda shakllangan. Ya'ni urartlar boshqa xalqlar madaniyatining yuksak yutuqlaridan foydalanganlar. Urartlar ossuriyaliklar va mesopotamiyaliklardan mixxatni olib, ozlari uchun soddalashtirib, birmuncha mukammallashtirganlar. Urartlarda metallurgiya va tasviriy san'at sohalari ossurlar va xettlarning metal buyumlar ishlash texnikasi va badiiy ijodi bilan juda yaqin xolda rivojlangan. Qanotli

ho kizlarning badiiy obrazlari Old Osiyo xalqlari: ossurlar, xettlar va metanniylar san'atida saqlanib qolgan. Urartu qabilalari Ossuriya, Misr, Mesopotamiya, Xettlar bilan doimiy madaniy aloqada bo lib, bir birlarining madaniyatlaridan bahramand bo'lish bilan birga boshqa xalqlar madaniyatiga ham sezilarli ta'sir otkazganlar. Buning natijasida o'ziga xos uyg'un madaniyat tarkib topgan.
Foydalangan adabiyotlar
1. V.I.Avdiyev Qadimgi Sharq tarixi. Toshkent - 1964.
2. A. Kabirov Qadimgi sharq tarixi. Toshkent - 2018.
3. R. Rajabov Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent - 2009.
4. С.А. Хайдаров. (2020). Узбекистан тарихини укитишда "Зафарнома"дан фойдаланишни имкониятлари. Science and Education. 1(7). 192-198
5. Сулаймон Амиркулович Хдйдаров. (2020). Тарих дарсларида интеграциялашган технологиялардан фойдаланиш. Science and Education. 1(8).
6. Хайдаров С. (2020). Узбекистан тарихи дарсларида педагогик технологияларни уйгунлашган холда куллашнинг методик талаблари. Academic Research in Educational Sciences. 1 (3). 1313-1321.
7. Хайдаров Сулаймон Амиркулович. (2020). Тарих фанини укитишга оид экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress» Scientific journal 1(1). 12-17.
8. С.А. Хайдаров. (2020). Тарих дарсларида тасвирий санъат асарларидан фойдаланиш. Science and Education. 1(9). 458-461.
9. Хайдаров Сулаймон Амиркулович. (2021). Узбекистан тарихи фанини укитишда тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг узига хослиги «Scientific Progress» Scientific journal 1(3). 9-14.
10. Khaydarov S.A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of the country. International scientific and practical conference. CUTTING EDGE-SCIENCE. Conference Proceedings. Page 41-43.
11. Хайдаров. С. (2021). Ёшларда ватанпарварлик хиссини тарбиялашда "Бобурнома" асарига ишланган миниатюраларнинг ахамияти. Халкаро илмий-амалий конференцияси туплами. 33-37 б.
12. Хайдаров. С. (2021). Захириддин Мухаммад Бобур хорижлик таткикотчилар нигохида: подшохлик муйкалами. Илмий-амалий конференция туплами. 43-46 б.
13. Сулаймон Хайдаров. (2020). Узбекистон тарихи фани дарслари самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг роли. Science and Education, 1(6), 174-179.
14. С.А. Хайдаров. (2020). Педагог-укитувчиларда ахборот-коммуникация куникмасини шакллантириш асослари. "Science and Education." Scientific journal. 1(7). 610-617