Урду жисмоний маданият факультети «Умумий жисмоний тарбия» кафедраси ўқитувчилари п ф. н. В рахимов, п ф. н. А шариповлар томонидан

Тактикаасоси. Ўйиндагичаққонликниривожлантиришнингмухимтомонлари — буфутболчиларнингўйиндагичаққонликдаражасинитаҳлилқилиш, сўнграесашунингасосидаижобиймалакалар, қобилиятларвасифатларниривожлантиришҳамдатурли хилкамчиликларнийўқотишдир.
Ўйиндагичаққонликнитакомиллаштириштренировкажараёнида оддий (техник), мураккаб (техник-тактик) ёкиянадамураккаброк (техник-тактик, жисмоний, емоционал) машқларданфойдаланишниназардатутади. Бироқшуниесдатутишкеракки, ҳарбирмашқтурли хилдаражадамураккаббўлгантактикавазифаларини халқилишгаёрдамберади.
Тўпниегаллабтуришважойтанлаш.Тўпниегаллабтуришўйинасосиҳисобланади. Тўпжамоадаколишиучун харбирўйинчимайдондаўзжойинитанлашизарур. Жойтанлай олишўйинчиучуненгкимматбаҳо хусусиятҳисобланади, чункимайдондаижодқилишгакаттаимкониятларяратибберади. Бунданташқари, будоимийжисмонийнагрўзкаважисмонантако-миллаштиришвоситаси хамдир.
Айримўйинлавхаларидашерикларнингвазифаларишунданиборатки, уларўйинмайдонидатўпни оширибберишучунқулайбўлганжойларнитанлашларивашу орқалитўпниегаллабтурганшерикигаёрдамкўрсатишларилозимбўлади. СҲупайтдарақибўйинчилариданбирибевосита хужумқилиб, тўпниегаллабблишгаҳаракатқилади, қолганларесажойтанлашларибиланунибевоситақуллабтурадилар.
"Қораларнинг" тўпниегаллабтурган 1-чиўйинчисига "оқларнинг" 1-чиўйинчисихужумқилади. "Қоралар" жойтанлашбиланўзларининг 1-чиўйинчилариниқўллабтуришгаинтиладилар, лекин "оқлар" хам худдишунибажарадилар.
"Қораларнинг" 1-чиўйинчисибурчактўпинитепиббергандансўнг "оқларнинг" 1-рақамлидарвозабони, тўпниушлаб олиб, уни 3-чирақамлишеригига оширади. 3-чиўйинчини "оқларнинг" олдингаюгурибчиққан, тўсил-маган 4-чиўйинчисиқўллабтуради. Тўпниегаллаб олишучунқулайбўлганўриннитанлашнафақатҳужумуюштираётганжамоаҳужумчиларининг, балкиҳимояланаётганжамоаўйинчиларинингҳамвазифасиҳисобланади.
Футболмайдони, одатда, учтақисмга(ҳудудга) бўлинадивабужойтанлашвазифаларинианиқлабберади.
Манашуучтаҳудуддажойтанлашнингасосийвазифалариникурибчиқамиз (осонтушунишмақсадидатаҳлилўзжамоасимисолидаамалга оширилади).
Ҳимояқилинадиганҳудуддагиасосийвазифа — рақибҳужуминитўхтатибқолишватўпниегаллаб олиш.
Майдоннингҳимояланаётганқисмидажойтанлаш­нингучтаусулигаўргатиштаклифқилинади. Биринчиси — рақибнимаҳкамтўсибқўйиш. Бўнгаҳимояқилинаётганҳудуддаўйинчини (тўпбиланёкитўпсиз), унингҳаракат, йўналишиданқатийназар, шахсантаъқибқилишкиради. Масалан, "оқларнинг" 1-чива 2-чиўйинчилариҳужумқилганҳоллардаҳимоячиларўздарвозаларинитўсишгаваўйинчиниушлабқолишгаҳаракатқиладилар (65-расм).
Ҳимояланаётганҳудуддажойтанлашнингиккинчиусулизоналиҳимояҳисобланади. Бупайтдаҳимоячиларрақибўйинчиларинияқиндантаъқибқилмайдилар, лекинуларнингҳаракатланишларинидиққатбиланкўзатадиларҳамдарақибтўпбилан (ёкитўпсиз) "отишмасофасига" етибкелгўнгақадаркутганҳолдадарвоза олдидаўззонасиниқўриқлайдилар.
Жойтанлашнингучинчиусулиаралашҳимояварианти, яъниюқоридагииккитаусулларнингянгилаштирилганвариантиҳисобланади.
Химояланаётганҳудудгарақибяқиндантаъқибқилинмасдан етибкелади, ударвозамайдонигаяқинлашишибиланҳимоячиларкетма-кетҳаракатла-ниб, унингкейингиҳарактланишларинитўхтатадилар. Химояқилина- ётганҳудуднингўйинчиларитомониданжойнингтўғританланишисунъийравишда "ўйинданташқариҳолатни" яратишга, ўйинелементларини (тўпниўйингакиритиш, ўйинчи, дарвозабонтомондандарвозадантўпнитепибберишни) бажаришдаустунликкаегабўлишга, алоҳидаўйинлавҳаларида (бурчактўпи, еркинзарба, ўнбирметрликзарба) онглиравишдайўлтутишгаёрдамберади. Қаршиҳужумбошланишида (кейинчаликҳимояланаётганҳудудгакетишбилан) ўйинчиларнингжойнитўғританлашларимуҳимаҳамияттаега.
Тайёргарликҳудудидаҳужумчиларжамоаларинингтўпниқачонегаллаб олишларининисбатансустҳолдакутибтурадилар. Бундайвазиятюзагакелишибиланҳужумчиларрақибтаъқибидан озодбўлишга, уларнингҳимоязонасидабошланганҳужуминидавометтиришучунфаолўриннитанлашгаҳаракатқиладилар.
Ўзнавбатидаҳимоячиларҳам олдингаюриб, тайёргарлих ҳудудда (ҳужумқилаётганҳужумчиларайнаншу ергачекинишгамажбурбўладилар) муносибўринегаллайдилар.Қаршиҳужумниташкилқилишучунжойтанлашкўрсатилган. Рақибдантўпни олибқўйишучунжойтанлашёкитўпни олдирибқўйгандансўнгуниқайтаегаллаб олишучунжойтанлашкўрсатилган. Одатда, ўйинтайёргарликҳудудидакечади, шунингучунқайсибиржамоатўпгаегаликқилаётганлигигақараб, ҳаракатланишларнинг хусусиятларибелгиланади. Агартўпрақибдабўлса, яқиндантаъқибқилишниқўллашзарур. Бундаўйиндаюзагакелганвазиятларгамувофиқҳолдажойтанланади (ушбуҳолдазоналиҳимояқўлланилмайди). Агартўп "ўзиникида" бўлса, ундаалдамчиҳара-катлар, суръатниўзгартиришданфойдаланиб, рақибданўзибўтишваҳужумниривожлантиришзарур.
Ҳужумуюштирилаётган худудда, бу ерда, масалан, "оқлар" жойлашган. Жойтанлашбиринчинавбатдаҳужумниривожлантиришга, дарвозагаяқинлашишга, голкиритишвазиятинияратишгаёрдамберишилозим. Кейингивазифаўйинлавхаларидан (бурчак ,тўпи, еркинзарбаларва х.к.) унумлифойдаланишҳисобланадиванихоят хужумякунлангандаёкитўпйўқотилгандажойтанлаштўпнииккинчибор олибқўйишгақаратилганбўлишилозим.
Жойтанлашўйиндинамикасинингенгасосийелементи, ўйиндагичаққонликнингенгмуҳимтаркибисифатидабошқа омилларбиланўзаро боғлиқликдабўлади. Туғриваўзвақтидажойтанлаштехникаусулларинимуваффақиятлиқўллашнингдастлабкишартлариданбириҳисобланади (масалан, тўпгакечқоладиганўйинчини, одатда, алдабўтадилар; тўпнингучишининотўғриҳисоблайдиганўйинчикўп холлардабошбиланзарбаберишда хатоликкайўлқўядива х.к.). ЙОшфутболчиларкўпинчаусулларнибажаришдаемас, балкижойтанлашгатайёрланишпайтида хато қиладилар. "Ўйинни охиригачаўйнади", "доимо ўйиндабўлди" кабитушунчаларнингмаъносишунианглатадики, ўйинчиматчдавомидаҳардоимҳаракатдабўлган, ҳардоимжойтанлаган. Жисмонийқобилиятларважойтанлашгакелгандаёшфутболчилардакамчиликларкўзатилади. Тренербунидиққатбиланназоратқилишизарур. Уқайсибирўйинчижойни "ҳисқилади-ю, лекинунитезегаллаб олишгажисмонанқодиремасвааксинча, қайсибирфутболчижисмонанқодирбўлса-да, қачонҳамдақайсижойниегаллашлозимлигини "ҳискилмаслигини" билишизарур. Кўпинчакаттаёшдагивабаъзидаёшфутболчилар:"Тўпсизшунчакўпюгуришнингнимакерагибор?", — дебфикрюритадилар. Бусаволгақарабшундай хулосақилишмумкинки, ўйинчижойтанлашнингмухимахамиятгаегаеканлигинитушунмайдиёкижисмонанҳамдаруханчидамлиемас. Жисмонийваруҳиймувозанатнитарбиялаштренернингенгмухимпедагогиквазифасиҳисобланади (шундайўйинчиларборки, уларнимайдондафикрлашгаўргатиш, бошқаларнируҳан, учинчилариниесажисмонанмустаҳкамлашзарур).
Биринчибормайдонгачиққанфутболчиларгажойтанлашмасаласиташвишкелтиради.СҲунарсакўзатилганки, 11-15 ёшдагиўйинчиларайримучра-шувларда 8-12 ҳоллардақандайдиртехникаусулинибажарадилар. Ўсмирёшдагиўйинчиларфақат 15—20 ҳоллардагинабунингуддасиданчиқадилар. ЙОшўйинчиўзинимайдонда "жойлаштиргунгача", у, ўйиндафаолқатнаша олмайдиваўзинингенгяхшисифатларининамоёнқилолмайди.
ЙУқоридагификрларимиздансўнгжойтанлашгаўргатишучунбирнечта оддийвамураккабмашқларникелтирамиз.