Urganch davlat universiteti filologiya fakulteti 304-guruh talabasi Rahmonjonova Sayyoraning Hozirgi o’zbek adabiy tilidan Tayyorlagan taqdimoti

Ega va kesimning o’zidangina iborat bo’lgan gap sodda yig’iq gap deyiladi. Determinantlarni ikkinchi yo’nalishda, ta’kidlanganidek, gapning grammatik bo’linishiga mansub kategoriya sifatida izohlashga harakat qilinadi. Bunday nuqtai nazar tilshunos olim A. A. Ahmedovning maqolalarida aks etgan. Bunda determinant so’z birikmasi hosil qilmaydigan maxsus ikkinchi darajali bo’lak tarzida izohlanadi. Ta’kidlanishicha, “bundagi ikkinchi darajali bo’laklar (determinantlar – M. B.), odatda, gap tarkibida (so’z birikmasi tarkibida emas) mustaqil tarzda qo’llanadi. Ular gapdagi biror so’zni emas, balki butun gapni aniqlash, izohlash (keng ma’noda) uchun xizmat qiladi. O’zbek tilida determinant gap bo’lagi xaqida. Gap qurilishida predikativ guruhni mustaqil ravishda determinasiyalovchi ikkinchi darajali xarakterdagi bo’laklarning amal qilishi o’zbek tiliga doir, shuningdek ayrim turkologik adabiyotlarda ham e’tirof etiladi.

• Ega va kesimning o’zidangina iborat bo’lgan gap sodda yig’iq gap deyiladi. Determinantlarni ikkinchi yo’nalishda, ta’kidlanganidek, gapning grammatik bo’linishiga mansub kategoriya sifatida izohlashga harakat qilinadi. Bunday nuqtai nazar tilshunos olim A. A. Ahmedovning maqolalarida aks etgan. Bunda determinant so’z birikmasi hosil qilmaydigan maxsus ikkinchi darajali bo’lak tarzida izohlanadi. Ta’kidlanishicha, “bundagi ikkinchi darajali bo’laklar (determinantlar – M. B.), odatda, gap tarkibida (so’z birikmasi tarkibida emas) mustaqil tarzda qo’llanadi. Ular gapdagi biror so’zni emas, balki butun gapni aniqlash, izohlash (keng ma’noda) uchun xizmat qiladi. O’zbek tilida determinant gap bo’lagi xaqida. Gap qurilishida predikativ guruhni mustaqil ravishda determinasiyalovchi ikkinchi darajali xarakterdagi bo’laklarning amal qilishi o’zbek tiliga doir, shuningdek ayrim turkologik adabiyotlarda ham e’tirof etiladi.

O’zbek tilshunosligida bu xodisa maxsus tadqiqot obьekti sifatida o’rganilgan emas. Bu masalaga ayrim materiallar bag’ishlangan xolos. Mazkur maqolalarda ham determinasiya va determinant bo’laklar yuqorida kuzatilgani kabi turlicha prinsiplar asosida izohlanadi. Bunda, asosan, ikki yo’nalish ko’zga tashlanadi: 1. Determinant bo’laklarni gapning aktual bo’linishi hodisasiga mansub tushuncha sifatida izohlashga intilish; 2. Determinant bo’laklarni gapning grammatik bo’linishi bilan bog’liq kategoriya deb asosga harakat qilish. Birinchi yo’nalish K. Hayitmetovning “Determinantlar gapning aktual bo’linishi nazariyasi aspektida” nomli maqolasida o’z aksini topgan. Bunda u mazkur bo’laklarni gap aktual bo’linishi komponenti sifatida izohlashga intiladi. Uning ko’rsatishicha, gapning aktual bo’linishida mustaqil komponent – ko’pincha, tema funksiyasini bajarishi ma’lum formaning determinant sifatida yuzaga chiqishi yoki chiqmasligini ta’minlovchi etakchi omil sanaladi. Bunday xulosaga kelishda O. A. Krilovning mazkur masalaga nisbatan bildirgan fikrlaridan kelib chiqmoqchi bo’ladi.

• O’zbek tilshunosligida bu xodisa maxsus tadqiqot obьekti sifatida o’rganilgan emas. Bu masalaga ayrim materiallar bag’ishlangan xolos. Mazkur maqolalarda ham determinasiya va determinant bo’laklar yuqorida kuzatilgani kabi turlicha prinsiplar asosida izohlanadi. Bunda, asosan, ikki yo’nalish ko’zga tashlanadi: 1. Determinant bo’laklarni gapning aktual bo’linishi hodisasiga mansub tushuncha sifatida izohlashga intilish; 2. Determinant bo’laklarni gapning grammatik bo’linishi bilan bog’liq kategoriya deb asosga harakat qilish. Birinchi yo’nalish K. Hayitmetovning “Determinantlar gapning aktual bo’linishi nazariyasi aspektida” nomli maqolasida o’z aksini topgan. Bunda u mazkur bo’laklarni gap aktual bo’linishi komponenti sifatida izohlashga intiladi. Uning ko’rsatishicha, gapning aktual bo’linishida mustaqil komponent – ko’pincha, tema funksiyasini bajarishi ma’lum formaning determinant sifatida yuzaga chiqishi yoki chiqmasligini ta’minlovchi etakchi omil sanaladi. Bunday xulosaga kelishda O. A. Krilovning mazkur masalaga nisbatan bildirgan fikrlaridan kelib chiqmoqchi bo’ladi.