Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O‘zbekiston
- Jadval – 1.1.6
- Dunyo mamlakatlari aholisining yosh tarkibida bolalar va qariyalarning ulushi (2013 yil),%da
|
O‘zbekiston 68
65 69
Manba: World Population,Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013
Dunyoda hozirgi kunda aholining o‘lim darajasi pasayish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Butun dunyo bo‘yicha u, 2013 yilda 8 promillegacha pasaydi (jadval 1.1.4). 2000 yilda bu ko‘rsatkich 9 promillega teng edi. Binobarin, dunyo aholisining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi erkaklarda 65 yoshgacha, ayollarda 69 yoshdan 73 yoshgacha oshdi. 1 Bu dunyo aholisi turmush darajasining oshib borayotganlini ko‘rsatdi. Xuddi shunday vaziyat O‘zbekistonda ham yuz bermoqda. Keyingi 20 yilda aholi o‘limi 6,2 promilledan 4,6 promillegacha pasaydi. Ayniqsa, aholining eng kam ta’minlangan ijtimoiy demografik guruhlarida ijobiy siljishlar yuz berdi. Hozirgi paytda O‘zbekistonda onalar o‘limi darajasi Markaziy Osiyo mamlakatlari ichida eng past ko‘rsatkichga egadir. Aholi o‘limining kamayib borishi hozirgi kunda O‘zbekistonda eng muhim ijtimoiy - demografik ijobiy o‘zgarish hisoblanadi. Uning darajasi nafaqat demografik vaziyatni holatini, balki davlatning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi va uning fuqarolarining sog‘lig‘i holatini belgilab beradi. Transformatsiya davrining murakkab sharoitlariga qaramasdan, respublikada o‘lim darajasining izchil kamayib borishi va aholi o‘rtacha umr ko‘rish darajasining oshib borishi kuzatilmoqda. Go‘daklar, bolalar va onalar o‘limining kamayib borayotganligi Harakat dasturida tanlangan milliy darajadagi faoliyatning ustivor yo‘nalishi hisoblanadi. O‘zbekistonda u ijtimoiy siyosatning asosiy ustivorligi hisoblanib, yuqoridagi ko‘rsatkichlar 2-3 barobar qisqargan. SHu bilan birgalikda Respublikada aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi oshib bormoqda (keyingi 20 yilda u 3,6 yoshga ko‘paydi). Salomatlik, tibbiy xizmat, reproduktiv salomatlik masalalari mahalliy o‘zini boshqarish organlaridan tortib, davlat organlarining hamda sog‘liqni saqlash muassasalarining doimiy nazoratidadir. Qohira anjumanida qabul qilingan Harakat dasturi 2000 yildagi Ming yillik Sammitida ishlab chiqilgan Global Rivojlanish Maqsadlarining asosi bo‘lib xizmat qildi. Unga muvofiq dunyo mamlakatlarida aholi rivojlanishining milliy
1 World Population,Data Sheet.Population Reference Bureau, 2013. xususiyatlari hisobga olingan o‘z strategiyalari ishlab chiqildi. O‘zbekiston Ming yillik Deklaratsiyasini imzolab, Milliy Ming yillik Rivojlanish maqsadlarini ishlab chiqdi, unda iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish uchun zarur bo‘lgan, sifat jihatdan rivojlanish asosiy ustivorlik kasb etdi: Jadval – 1.1.4 Dunyo mamlakatlarida aholi o‘limi darajasi (2013) Mamlakatlar O‘limning umumiy koeffitsenti promilda Go‘daklar o‘limi * Onalar o‘limi (2010y)
Dunyo bo‘yicha 8 40 400 Rivojlangan mamlakatlar 10 5
Kam rivojlangan mamlakatlar 7 44
450 Eng qoloq mamlakatlar 10 66
870 G‘arbiy Evropa 10 4,2
6 AQSH
9 5,9
11 Qanada
7 4,9
7 Afrika
10 68
820 Osiyo (Xitoydan tashqari) 7 40
320 YAponiya 8 2,2
26 Xitoy
7 16
45 Rassiya
11 7,4
28 Qozog‘iston 8 28
140 Qirg‘iziston 7 27
150 O‘zbekiston 5 46 24 Manba: World Population,Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013 *Xalqaro metodika bo‘yicha hisoblangan
- kam ta’minlanganlar va ovqatida kamchilik bo‘lganlar sonini kamaytirish; - boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini oshirish; - ayollar va erkaklar tengligini rag‘batlantirish va ayollarning huquqlari va imkoniyatlarini kengaytirish; - bolalar o‘limini kamaytirish; - onalar sog‘lig‘ini yaxshilash; - OITS, sil va malyariyaga qarshi kurash; - ekologik barqarorlikni ta’minlash; - O‘zbekistonning rivojlanish maqsadlaridagi global sherikchiligi. O‘zbekistonda aholi
rivojlanishi bo‘yicha yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlarga erishishga katta e’tibor qaratilmoqda. “Aholi farovonligini
oshirishning 2005-2010 yillarga bo‘lgan strategiyasi” ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bu esa hozirda o‘z natijalarini namoyon qilmoqda. 2001 yilda kabag‘allik darajasi 27,5% ni tashkil qilardi, u hozirgi kunda yildan-yilga pasayib bormoqda. Demografik rivojlanishning yangi tendensiyalari respublikadagi demografik vaziyatga ijobiy o‘zgarishlar kiritdi. Eng muhim ijobiy natijalardan quyidagilarni ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq bo‘ladi: -
oshdi. Hozirgi paytda tug‘ilishning 90 foizi 3 yillik va undan oshiq oraliqlar bilan amalga oshmoqda. Natijada onalar sog‘lig‘ini tiklash va ularning yosh bolalarini tarbiyalash imkoniyatlari oshirildi, onalar va go‘daklar o‘limi darajasi qisqardi; -
yuklama qisqardi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, faqat oxirgi 15 yil ichida mehnatga yaroqli yoshdagi har 1000 aholi hisobiga demografik yuklama 1037 dan 619 gacha kamaydi, shu jumladan bolalar yuklamasi – 853 dan 488 gacha kamaydi. 2
aholi yosh tarkibini yaxshilash jihatidan, 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarning mamlakat butun aholisi umumiy sonidagi ulushi muntazam qisqarib bormoqda (1991 yildagi 43,1% dan 2013 yildagi 30,1% gacha), mehnatga yaroqli yoshdagi aholi ulushi esa ko‘payib bormoqda (20 yil ichida 45% dan 61,7% gacha) 3 . Bunday tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishga, aholining iqtisodiy faolligi va turmush darajasi oshishiga olib keladi. Binobarin, O‘zbekistondagi hozirgi demografik vaziyat barqaror ijobiy tendensiya mohiyatiga ega bo‘lib, kelajakda aholi takror barpo bo‘lishiga asos hisoblanadi. Hozirgi paytda O‘zbekistonda aholi takror barpo bo‘lishining zamonaviy yoki oqilona turi vujudga keldi. Bunday aholi takror barpo bo‘lish turi dunyoda “ishlab chiqaruvchi kuchlarning kuchli rivojlanishi, agrar iqtisodiyotning industrial iqtisodiyotga aylanishi bilan paydo bo‘ldi. Bu rivojlanish demografik
2 Ўзбекистон аҳолиси. 2013, Ўзбеистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент, 2013.101 б. 3 Ўша жойда, 103 б. rivojlanishning yangi sharoitlari uchun moddiy asos yaratib beradi va demografik mexanizmni shunga muvofiq rivojlanishini talab qildi”. 4
muhim omili hisoblanadi. Bunga ko‘pchilik mamlakatlarda aholining keskin muammolari va demografik inqirozning chuqurlashuvi natijasida ijtimoiy barqarorlikning zaiflashuvi misol bo‘lib xizmat qiladi. SHuning uchun ham “demografik xavfsizlik” degan tushuncha tobora ilmiy sohada ko‘p ishlatilmoqda. Mamlakatda demografik xavfsizlikning holati uni mustahkamlashi (yoki zaiflashtiruvi) mumkin, demografik vaziyat davlat va uning fuqarolari iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlariga mos kelishi kerak bo‘ladi. SHundan kelib chiqqan holda, oilalar, jamiyat va davlatning manfaatlarini uyg‘unlashtiruvchi qulay demografik vaziyatga erishish har bir mamlakatning milliy demografik manfaati hisoblanadi. Keyingi ikki o‘n yillikda aholi rivojlanishi holati va dinamikasini tadqiq qilish natijalarini umumlashtirgan holda, shunday
xulosa qilish
mumkinki, O‘zbekistondagi hozirgi demografik vaziyat ijobiy tendensiyaga ega bo‘lgan ancha barqaror mohiyatga egadir. Uni demografik xavfsizlik nuqtai nazaridan baholashda aytish mumkinki, hozirgi paytda O‘zbekistondagi demografik vaziyat anchagina qulay ko‘rinishga ega. Buni tug‘ilishning optimallashgani, aholi yosh tarkibining yaxshilangani, o‘lim darajasining, shu jumladan bolalar va onalar o‘limining qisqargani, migratsiya salbiy ko‘rsatkichining pasayganligi yaqqol namoyon qilmoqda. Vaholanki, 20 yil avval bu ko‘rsatkichlar ancha muammoli holatda edi. Respublikadagi demografik vaziyatning barqarorligini tug‘ilganlar va o‘lganlar soni o‘rtasidagi optimal nisbat ham isbotlaydi. Bunday vaziyat iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarning transformatsiyasi tizimi ta’sirida va aholi demografik xulq-atvorining o‘zgarishi natijasida yuzaga kelgandir. Ammo bir qancha muammolar ham mavjuddir: rivojlangan mamlakatlarga nisbatan go‘daklar o‘limi darajasi, reproduktiv salomatlik, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish, sabablarini yo‘qotish mumkin bo‘lgan o‘lim, shu jumladan, mehnatga yaroqli yoshdagi aholi o‘limi kabilarda erishilgan natijalarga qaramasdan, yuqori
4
Вишневский А.Г. Избранные демографические труды.Том I.М. Наука, 2005,41 б.
hisoblanadi. Aholining sifati va turmush sifati, sog‘lig‘i, shahar va qishloq aholisi davolanishining va dori-darmonlarning zamonaviy turlariga erishishda ijtimoiy xizmatlar va ta’lim sifatidagi kamchiliklar mavjuddir. Ammo respublikada amalga oshirilgan katta ishlar ijobiy holatiga qaramasdan, aholi sog‘lig‘i sohasida bir qator muammolar mavjuddir, shuning uchun ham demografik vaziyatni yaxshilash, hamda Mingyillik strategiyasidan kelib chiquvchi maqsadlarga erishish uchun ko‘pgina ishlarni amalga oshirish zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, O‘zbekiston aholisining bir qismi ekologik jihatdan noqulay hududlarda joylashgandir. Birinchi navbatda, bu - 3 mln. dan oshiq aholi yashaydigan Quyi Amudaryo mintaqasiga taalluqli bo‘lib, u erda aholining sog‘lig‘iga tashqi omillarning salbiy ta’siri kuchlidir. Aholining mehnat migratsiyasi sohasida ham bir qancha muammolar mavjuddir. Bu jarayonlarda asosan aholining yoshi va o‘rta yoshdagi qatlamlari qatnashadilar. Ko‘pchilik migrantlar oilali hisoblanadi. Oilalarda bir yoki bir necha a’zolarining uzoq vaqt uyida bo‘lmasligi oila munosabatlari buzilishiga olib keladi. So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, ularning 35 - 40% o‘z oilalari bilan kam muloqatda bo‘ladilar, 10 - 15% umuman muloqat qilmaydilar, 25% esa uzoq vaqt uyda bo‘lmaslik - oilaviy muammolar keltirib chiqaradi deb hisoblaydilar. Ommaviy mehnat migratsiyasi aholining oilaviy tarkibiga, ma’lum ma’noda esa aholi takror barpo bo‘lishiga, hamda migrantlarning salomatligiga ta’sir ko‘rsatadi, bular barchasi davlat idoralari tomonidan ushbu muhim ijtimoiy-demografik muammoga etiborni kuchaytirishni talab qiladi.
Ushbu barcha muammolar davlat va mahalliy idoralar tomonidan e’tiborni kuchaytirishni va inson kapitali rivojlanishiga mablag‘larni ko‘paytirishni talab qiladi. Respublika uchun ustivor bo‘lgan ushbu muammolarga O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ham “Sog‘lom bola yili” davlat dasturida e’tiborni qaratib o‘tgandilar. SHundan kelib chiqqan holda, davlat va mahalliy darajalarda aholi sifat rivojlanishiga yordam beruvchi faoliyat yo‘nalishlarini kuchaytirish zarur bo‘ladi. Etakchi demograflar fikriga ko‘ra demografik siyosat nafligi nuqtai nazardan samarali bo‘lishi uchun, davlat bu siyosatni o‘tkazganida, hamda unga
ketgan harakatlar o‘zini oqlashi uchun, bu siyosat global optimumga ya’ni maksimum umumiy ijtimoiy natijani berishi kerak. Bunday optimum demografik maqsadni jamiyat oldida turgan ko‘pgina maqsadlardan biri sifatida qarashi, va nafaqat maqsadlarga erishishga qaratilishi, balki mavjud mablag‘larni ham hisobga olishi zarur. 5
Xalqaro Qoxira Anjumani tomonidan qabul qilingan yigirma yillik harakat dasturining 2014-yilga kelib muddati tugadi. Hozirgi kunda dunyo mamlakatlarida uning natijalarini baholash yuzasidan anjuman yakunlari muhokama qilinmoqda. Xalqaro darajada yangi demografik tendensiyalarning global mohiyatga ega ekanligi borasida, tug‘ilish, o‘lim, migratsiya urbanizatsya va aholi qarib borishi sohasidagi o‘zgarishlar bo‘yicha xulosalar chiqarilib, demografiyadagi o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va siyosiy sohalardagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqligiga e’tibor qaratish zarurligi gapirilmoqda. Evropa Iqtisodiy Komissiyasi, BMT va YUNFPA tomonidan Jenevada (2013 yil 1 – 2 iyul) katta xalqaro Anjuman o‘tkazilib, unda Evropa Iqtisodiy Komissiyasi tomonidan Qoxira anjumanining qarorlarining bajarilishi bo‘yicha 45 ta mamlakatda o‘tkazilgan so‘rovnomaning natijalari muhokama qilindi.
Jahon aholisi rivojlanishida yuz berayotgan ijobiy o‘zgarishlarga e’tibor qaratildi, va shu bilan birgalikda dastur tomonidan belgilangan hamma vazifalar ham bajarilmaganligi qayd qilindi.
Dunyo aholisi tez qarib bormoqda, BMT ekspertlarining hisob kitobiga ko‘ra 65 yoshdan katta bo‘lgan aholi ulushi 2004 yilda 7% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2008 yilda u 8% gacha ko‘tarildi, keyinchalik u, shu darajada saqlanib turibdi, lekin kata yoshli aholining mutloq soni oshib bormoqda, ularning soni har yili 2,6% ga oshmoqda, bu esa dunyo aholisining o‘sish sur’atlaridan 2,2 barobar yuqoridir. Ayniqsa, YAponiyada va Evropa mamlakatlarida demografik qarishning yuqori ko‘rsatkichlari namoyon bo‘lmoqda (jadval 1.1.6). Jadval – 1.1.6
5 Вишневский А. Г. Избранные демографические труды. Том.1. М., Наука, 2005 Dunyo mamlakatlari aholisining yosh tarkibida bolalar va qariyalarning ulushi (2013 yil),%da Mamlakatlar 0-14 yosh 65 yosh va undan kattalar Dunyo bo‘yicha 26 8
16 17
Kam rivojlangan mamlakatlar 29
6 Eng qoloq mamlakatlar 41 3
16 18
AQSH 19
14 Qanada
16 15
Afrika 41
3 Osiyo (Xitoydan tashqari) 29 6
13 25
Xitoy 16
9 Rassiya
16 13
Qozog‘iston 25
7 Qirg‘iziston 31 4
29 4 Manba: World Population, Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013 Aholining qarib borishi uning rivojlanishida salbiy tendensiyadir, chunki mehnatga yaroqli aholiga iqtisodiy yuklamani ko‘paytiradi va ijtimoiy-iqtisodiy va demografik jihatdan ko‘pgina muammolarni keltirib chiqaradi. Hozirgi paytda demografik qarib borish ma’lum ma’noda O‘zbekiston aholisiga ham taalluqli bo‘lmoqda, lekin bu jarayon unchalik sezilarli bo‘lmayapti, ya’ni jarayon tarkibida yosh bolalar va o‘smirlarning kamayishi (“pastdan qarish”) bilan yuz bermoqda. Respublika aholisining o‘rtacha yoshi 2013 yilda 27,8 yoshni tashkil qilganligi Xalqaro klassifikatsiyaga ko‘ra mamlakat axolisi yosh avlod deb xisolanadi. 6
Ammo, tug‘ilish kamayishi tendensiyasining yanada davom etishi, albatta, aholi qarib borishi jarayonini kuchaytiradi. SHu munosabat bilan respublikada jamiyatning mehnatga yaroqligini, mehnat yoshidagi aholining mehnat faoliyati davomiyligini va sog‘lig‘ini saqlab turish maqsadida demografik siyosatni kuchaytirish zarur bo‘ladi.
6 Население Узбекистана 2013. Статистический сборник. Госкомитета Республики Узбекистан по статистике. Ташкент,2013. Jahon hamjamiyatining aholini rivojlantirish sohasidagi keyingi faoliyati yo‘nalishini aniqlash uchun 2014 yil 22-sentyabrda BMT Bosh Assombleyasining maxsus sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Unda aholishunoslik bo‘yicha Xalqaro Anjumanning harakat Dasturini 2014 yildan keyin amalga oshirish borasida muzokara bo‘ldi. Sessiyaning 65/234 rezolyusiyasi bilan yigirma yillik harakat Dasturini 2014 yildan keyin ham davom qildirishga qaror qilindi.
jinsiy va yosh guruhlarining nikohda turish holati bo‘yicha taqsimlanishi. Nikoxda turishi asosan yosh guruhlari bo‘yicha o‘rganilganligi uchun ham ko‘p adabiyotlarda aholining «nikoh-yosh tarkibi» ham deyiladi. Aholining nikoh holati bo‘yicha asosiy manba aholi ro‘yhati ma’lumotlari hisoblanadi. Aholi ro‘yhati o‘tkazilayotganda aholi nikohda turuvchilar va nikohda turmaydiganlar guruhiga ajratib ro‘yhatga olinadi. Nikohda turmaydiganlar guruhiga bo‘ydoqlar, bevalar va ajralganlar kiradi. Aholining nikohda turishi aholi takror barpo bo‘lishi va oilalar shakllanishida asosiy demografik omil sifatida ahamiyatlidir. Aholi tabiiy o‘sishining yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi aholi o‘rtasida nikohga kirish darajasining yuqoriligi, nikohlarning mustahkamligi, katta oilalarning keng tarqalganligi sababli kelib chiqadi. O‘zbekistonda nikohlar va oilalarning rivojlanish xususiyatlarini respublika va uning Quyi Amudaryo mintaqasi misolida tahlil qilish natijalarida quyidagilarni qayd qilish mumkin bo‘ldi. Nikohdagi aholining soni ular amal qiladigan an’analarga (nikohga kichik yoshda yoki kattarok yoshlarda kirishish) va aholining jins-yosh tarkibiga bog‘liqdir. 1960-1990 yillar davomida olib borilgan maxsus tadqiqotlar nikohga kiruvchilarning yasharib borayotganligini ko‘rsatgan edi.
O‘rta Osiyo
respublikalarida ilgari
nikohga kiruvchilar ittifoqning Evropa
qismida yashaydiganlarga nisbatan kichikroq yoshda bo‘lgan bo‘lsalar, 80 yillarga kelib qizlar kechroq turmushga chiqadigan bo‘ldilar. Bu, nikohga yoshroq kirish an’analarining tugab borayotganligini va ayollar ma’lumotlilik darajasi oshib borayotganligi bilan izohlanar edi. Bu aytib o‘tilgan jarayon 80-yillar oxirlarida Quyi Amudaryo hududida ham kuzatildi. Agar, qizlar ilgari ko‘proq 20 yoshgacha bo‘lgan davrda turmushga chiqqan bo‘lsalar, bu davrga kelib 20 yoshdan 29 yoshgacha bo‘lgan davrda turmushga chiqadigan buldilar. 7
SHuni aytib o‘tish kerakki, nikohdagi erkaklar hissasi nikohdagi ayollar hissasiga nisbatan ko‘pdir, chunki ajrashgan erkak odatda ikkinchi marta uylanadi, turmushi buzilgan ayollar esa ko‘pchilik hollarda ikkinchi marta turmushga chiqmaslikni ma’qul ko‘rganlar. Quyi Amudaryo mintaqasida nikohdagilarning hissasi butun
O‘zbekistondagi shunday ko‘rsatkichga nisbatan yuqori bo‘lishi ayollarning yosh tarkibi bilan bog‘liqdir, vaholanki aholi tabiiy o‘sishining yuqori bo‘lishi yoshroq va o‘rta yoshdagilar hissasi ko‘proq bo‘lishiga olib keladi. Biz tahlil qilayotgan davrda aholining yosh-jins tarkibidan kelib chiqqan holda O‘zbekistonda ham, Quyi Amudaryo mintaqasida ham aholining nikoh holati o‘zgarib turgan. 60 yillar o‘rtalarida va 70 yillar boshlarida nikoh yoshiga urush yillarida va urushdan keyingi dastlabki yillarda tug‘ilgan kam sonli aholi qatlami kirib keldi. SHuning uchun ham nikohga kirish koeffitsienti 8 past bo‘ldi. 70 yillar oxiri – 80 yillar boshlarida nikohga kirish koeffitsientining oshishi tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan 50 - yillar oxiri va 60 - yillar boshida tug‘ilganlar nikoh yoshiga kirib kelishi bilan bog‘liqdir. Quyi Amudaryo mintaqasida nikohlar va oilalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri aralash nikohlarning ko‘payishi bo‘ldi. Aralash nikohlarning ko‘pchilik qismi maxalliy aholi (o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlar) o‘rtasida qayd kilingan. Bunga birgalikda ishlash, o‘qish va boshka munosabat
7 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 37 б. 8 Никоҳга кириш коэффициенти, ҳар 1000 киши аҳолига нисбатан никоҳга кирганларнинг сони билан аниқланади.
jarayonlari sabab bo‘ladi. Aralash nikohlar ayniqsa, milliy tarkibi juda xilma-xil bo‘lgan Qoraqalpog‘istonda juda ko‘p bo‘lgan. Nikoh oila munosabatlarining aholi tabiiy o‘sishiga ijobiy ta’siri ularning mustahkamligi bilan izohlanadi. Oilalarning ajrashishi Quyi Amudaryo mintaqasida shahar aholisi uchun ham, qishloq aholisi uchun ham juda kamsonligi bilan ajralib turadi. Bunga mahalliy millatlarda saqlanib kelayotgan an’analar va urf-odatlar sabab bo‘lib, nikohdan ajrashish odatda do‘stlar, birga ishlaydiganlar, qarindoshlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Mintaqa aholisida oilalarning ajrashishi darajasi O‘zbekistonda eng past ko‘rsatkichlardan hisoblangan. Ammo, bu erda ham 70-yillarda oilalarda ajrashish ko‘rsatkichlarining oshib borishi kuzatildi. SHunga qaramasdan, ajrashish koeffitsienti butun Ittifoq ko‘rsatkichlariga nisbatan (3,4 promille) O‘zbekistonda 2,5 marta past bo‘lsa, Xorazmda 6 marta, Qoraqalpog‘istonda esa 7 barobar past bo‘lgan. 9
SHaharlarda qishloq joylariga nisbatan ajrashishlar ko‘p kuzatiladi. Masalan, shahar aholisi oilalarida ajrashish koeffitsienti Qoraqalpog‘istonda 1985 yilda qishloq aholisi ko‘rsatkichlaridan 2,5 barobar, Xorazm viloyatida 4 barobar, butun O‘zbekistonda esa 3,5 barobar yuqori edi. Ajrashishlarni ajraluvchilarning yoshlari bo‘yicha va nikohlarining qanchalik davom etganligi (muddati) bo‘yicha tahlil qilish qiziq xulosalarga olib keladi. O‘zbekiston aholisida ajrashgan oilalar uchun quyidagi xususiyatlar xos edi: a) erkaklar ko‘pincha (hamma ajrashgan erkaklarning 54 foiz) 25-34 yoshlarda ajrashadilar; b) ayollarning eng ko‘p ajrashishi 20-29 yoshlarga (57,1 foiz) to‘g‘ri keladi; v) ajrashgan oilalar ko‘pchiligining nikoh muddati 2-4 yilgacha bo‘lgan (hamma ajrashganlarning 35,3 foiz). Biz tahlil qilayotgan mintaqada oilalarning ajrashish ko‘rsatkichlari ham xuddi shunday tarzda bo‘lgan. Masalan, Qoraqalpog‘istonda ajrashgan erkaklarning 57,4 foizi 25-34 yoshlarda, ayollarning 59,6 foizi 20-29 yoshlarda bo‘lgan. Ko‘pgina ajrashishlarda nikoh muddati 2-4 yil (33,0 foiz) davom etgan.
9 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 39 б. Xorazm viloyatida ham ko‘pincha shu yoshlarda va shunday muddatli nikohlar ajrashadilar (mos ravishda, 53,1 foiz, 56,0 foiz va 31,4 foiz) 10 .
muddati bo‘yicha ham bir-biridan farq qilmaydi. Erkaklar va ayollar ajrashishlarida ko‘prok to‘g‘ri keladigan yoshlarning farq qilishi nikohga kirish yoshlari turlicha bo‘lishidan kelib chiqadi. Xususan, erkaklar ayollarga nisbatan 4-5 yosh kattaroq yoshda nikoh quradilar. Endi Quyi Amudaryo mintaqasi sharoitida ajrashishlarning sabablarini va omillarini tahlil qilish natijalarini keltiramiz 11 . Quyi Amudaryo mintaqasi aholisining ajrashish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadigan omillar o‘ziga xos xususiyatlarga ega, chunki bu jarayon etnografik xususiyatlar, mahalliy aholi tomonidan rioya kilinadigan urf-odatlar, an’analar bilan chambarchas bog‘liqdir. Ajrashishlarning asosiy sababi kelin va qaynona o‘rtasidagi kelishmovchilik hisoblanadi, chunki ko‘pchilik oilalar aralash tarkibdagi oilalar bo‘lib, yosh kelin- kuyovlar kuyovning ota-onalari bilan birga yashaydilar. Ajrashishlarga sabab bo‘ladigan, ahamiyati bo‘yicha ikkinchi omil er-xotin o‘rtasidagi f’el-atvorlari to‘g‘ri kelmasligidan kelib chiqadigan janjallar hisoblangan, chunki ko‘pchilik oilalar sevgi-muxabbat asosida emas, balki ota- onalarining istagi bilan qurilgan. Erlarining aroqxo‘r bo‘lishi va oilada farzandlarning bo‘lmasligi ajrashishlar uchun keyingi sabablar hisoblangan. Quyi Amudaryo mintaqasida 80- yillarda aholi o‘rtasida ajrashishlar koeffitsientining biroz oshishi ayollarning bandligi oshib borayotganligi bilan izohlangan. Binobarin, bu yuqori ma’lumot olish, kasbga ega bo‘lish, iqtisodiy mustaqil bo‘lish, dunyoqarashi, muomala va qiziqishlar doirasi kengayishi, eriga nisbatan talabchanligi oshishi bilan bog‘liq bo‘lib, ajrashishda asosiy tashabbus ayollardan chikishiga olib keladi. Quyi Amudaryo mintaqasida oilalar tarkibi ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Oila jamiyatning eng muxim bo‘g‘ini sifatida qator murakkab biologik,
10 Ўша жойда, 41 б. 11 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 39 б. demografik va iqtisodiy vazifalarni bajaradi. Ammo, oilaning asosiy vazifasi yangi avlodni bunyod qilishdir. Quyi Amudaryo mintaqasida ko‘p bolalik an’analari mavjudligi tufayli oilalar ko‘p sonli bo‘lib, kattaligi bo‘yicha ittifoqda eng oldinda hisoblangan. Agar, ittifoq bo‘yicha oilalar kattaligi o‘rtacha 3,5 kishi bo‘lsa, 12
viloyatida esa umumrespublika ko‘rsatkichlaridan ham yuqori edi (mos ravishda, 6,6 va 6,9 kishi). Qishloq joylarida oilalar kattaligi shaharga nisbatan yuqoridir. Bu aralash tarkibdagi oilalarning (er-xotin, bolalari, kelinlari, nevaralari birga yashaydigan) ko‘pligi bilan izohlanadi. Xorazm viloyatida qishloq oilasining kattaligi – 7,4 kishiga, Qoraqalpog‘istonda – 7,1 kishiga teng bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichlar o‘rtacha respublika ko‘rsatkichidan (6,2 kishi) biroz yuqorirok bo‘lsada, o‘rtacha ittifoq ko‘rsatkichidan (3,7) ikki barobar katta bo‘lgan. 13
SHahar va qishloq joylarida oilalarning kattaligida farqlarning mavjudligi Xorazm viloyatida ayniqsa, yaqqol ko‘rinardi. Bu erda shahar oilalari qishloq joylaridagi oilalarga nisbatan 1,5 barobarga kichik bo‘lgan. Qoraqalpog‘istonda bu farq 0,9 ni tashkil kilgan. Binobarin, avtonom respublika shahar oilalarining kattaligi ittifoqda eng kattalardan hisoblangan. Katta oilalarning ko‘pligi ularning tarkibiga bog‘liqdir. Masalan, butun ittifok bo‘yicha 2-3 kishidan iborat oilalar katta hissaga ega bulgan. Quyi Amudaryo mintaqasida esa, xuddi butun O‘zbekistondagidek bunday kichik oilalarning hissasi juda kam edi, bu erlarda katta oilalar – 7 va undan ortiq a’zosi bo‘lgan
oilalar ko‘pchilikni tashkil kilgan
Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|