Urganch davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

Mavzu: Milliy harakatli o’yinlari jarayonida milliy va umuminsоniy kadriyatlarni shakllantirish.
Reja :
1. Milliy harakatli o’yinlarida milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizning shakllanishi

2.Mustaqillikka erishgandan keyin milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi

3.Respublikamizning turli viloyat va shaxarlarida bo’lib o’tgan milliy halq o’yinlarning o’ziga xos xususiyatlari

O’zbekiston Respublikamiz mustakdllikka erishgandan so`ng milliy kadryatlarimiz asta -sekin tiklana boshladi. Xalkimiz udumlari, unitilib borayotgan urf-odatlari yana o`z urnini topdi, xamda milliy sport turlari, xalk, harakatli o`yinlari xam tiklanib asta-sekin rivojlanib bormokda.

Akliy va jismoniy tarakkiyot bir-biri bilan bog`ik xodi sadir. Et organizmlarning me'yorida rivojlanishi xamda kamol topishi faol xarakatsiz va jismoniy mashklarsiz kechish kiyin. SHu bois xam kadimda ota bobolarimiz, xalkimiz turli eshdagi bolalar sogligining axvoli xamda uni jismoniy tarbiyalash orkali mustaxkamlash usullari kiziktirib kelgan.

Ijtimoiy va tarbiyaviy xarakterli milliy sport va muso bakalar, jismoni mashg`ulotlar va o`iinlar o`zbeklarda kadi miy davrlardan rivojlanib kelgan. Eshlarnijasurlik, epchil llik, chakkonlik mardanovarlik ruxida tarbiyalashga karatilgan turli o`yinlar mavjud bo`lgan. Xozirgacha saklanib kelayotgan o`yinlar milliy kurash, ot poygasi ulok, o`yinlari keng tarkalgan. Bu o`yinlar nafakat o`zbek xalk uchun, balki o`rtaosie xalklari uchun xam birday o`ziga milliy g`urur ifodasiga aylangan.. Eng kadimino`yinlarimizdan biri kurash. Kurash bizning xalimizda paydo bo`lib, tarakkiet yo`liga kirgandan buyon tarkib topib, rivojlanib takomillashib bormokda.

Kadim davrlarda nafakdt erkaklar, turkiy xalklar tarixi da xotin kizlar xam kurash tushganlar. Bo`lajak er bilan teng bo`lsagina u bilan oila kurish xukukiga ega bo`lgan. Mana shun day oilalardan xam jismonan, xam ma'nan barkamol, sog`lom o`g`il kizlar tugilgan.

Mamlakatimiz istikdolga erishgandan so`ng unitilgan urf-odatlarimiz, arfanalarimiz va miLliy sport turlarimiz-o`yinla rimiz xam kaytadan tiklanib rivojlanishga keng yo'1 ochildi. Ayniksa o`zbek kurashi jaxrnga tanilib, dunyo mamlakatlari ko`z o`ngida xakdiy sport turi sifatida namoyon bo`lmokda. Uzbek milliy kurashi ikki xil turda bo`lib "Buxoracha" xamda "Fargonacha" kurash turlariga bo`linadi. Bu ikkala kurash bir-biridan fark, kdladi. Farg`onacha kurashda usullar fakat bolbog` dan ushlab turib ko`yib yuborilmasdan ko`llaniladi. Buxoracha kurash esa sambo, dzyudo kurashlariga yakinrok, chunki bunda tur gan xolatda stoyka turli usullar bilan rakibni gilamga tash lash mumkin. Etgan xolatda kurashilmaydi anashu tomoni bilan fark kiladi. SHuning uchun xam kurashimizning vu turi tez orada jaxon mikiyosida olib chikildi. Albatga mutaxasislari mizning sayr xarakatlari va shaxsan prezidentimizning ko`magi bilan bu ishlar amalaga oshirildi. 1999-yil6-sentabrdagi kurash xalkaro assosiatsiyasi to`zildi.

1999 yil 1-3 may kun lari Toshkentda kurash buyicha birinchi jaxon chempionatio`t kazili. Akobir Kurbonov, Kamol Murodov, I oshtemir Muxam medovlar kurash buyicha ilk jaxon chempionlari bo`lishdi. 2000 yil iyul oyida

Turkiyada xam kurash buyicha jaxrn birinchi ligi o`tkazildi. Milliy kurashimnzning Fargonacha usuli xam ko`plab katta„ xalkaro musobakalar o`tkazilib kelinmokda. Bunga misol Namanganda mustakilligimizning turt yilligiga bag`ishlab xalkaro turnirni 1995 1996 yili Andijonda Z.M. Bobur xotirasiga bag`ishlab o`tkazilgan xalkaro turnirni misol kilishimiz mumkin. Bunda Kozog`nzton, Kirg`iziston, Turkmaniston xamda Uzbekistonning barcha viloyatlaridan kuchli polvonlar katnashganlar. Musobak,aning mutlok, g`olibi Kirgizistonlik CHanaev Prezidentimizning sovrini "Nexia" avtomobili bilan takdirlandi. 2000yil 4-5 sentabr kunlari Fargona shaxar Spartak o`yingoxida yana bir yirik musobaka 1-an'anaviy xalkaro tur nir o`tkazildi. Bu turnirda ko`shni kardosh respublikalardan tashkari Armeniyadan, Rossiyaning Boshkdrdiston viloyatlaridan kurashchilar ishtirok etishdi. Ko`rinib turibdiki milliy kura shimiznikg Farg`onacha usuli xam asta sekin xalkaro mikiyosiga chikmokda. Xozirgi kunda kelib almik,, Tatariston, Boshirdiston, Kamchatka yarim oroli, Afg`oniston, Janubiy Koreya, Mongo liya, Xitoy, YAponiya davlatlari xam farg`onacha milliy kurashga o`xshash bolbog`i kurash musobakalari utkazilib turibdi. Demak, bu kurashni jaxon mikyosiga chikarish siz bilan bizga bog`ik. YUrtboshimiz so`zlarida aytilganidek: "Sport-sport uchun emas, u eng avvalo odamlar uchun, ularni xam jismoniy, xam ma'naviy jixatdan komil insonlar etib tarbiyalash uchun, er yuzidagi barcha kishilarning tinchlik osoyishtaligi do`stlik va xamkorlik, baxt-soadati uchun xizmat kilishi darkor". - .

"ALPOMISH DOSTONI XALK, o`IINLARI MANBA'I VAUNDAGI BA'ZI MA'LUM MUAMMOLAR XAKIDA»

Uzbekistonda milliy mafkura va iftixorni kengaytirish yo`lida milliy madaniyatimiz va ma'naviyatimiz ulkan xissa ko`shmokda. Bu borada buyuk Soxibkiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi (1996) va "Alpomish" dostonnng yaratilishiga 1000 yil to`lishini nishonlash (1998-1999) xamda o`tkazib borilayotgan turli tadbirlarning ijtimoiy tarbiyaviy jixatlarini o`rganish muxum axamiyatga egadir.

"Alpomish" dostonida kurash, poyga, otda: nayza sanchish, kamondan yoy o`k,nayza otish,kilichlashishxamda merganlik o`yinlari juda marok bilan madx etilganligining guvoxbo`lish mumkin. Undagi Alpomish, Barchinoy, Korajon,

Kaldirg`ochbegim, lultoy kabilarning ijobiy timsollarida xalkimizning jasur, paxlavon, mard va do`stlikdagi xayrli fazilatlari xozirgi va kelajak avlodimiz uchun buyuk siymo sifatida xizmat kila oladi.

Alpomish va Barchinoy faoliyatida yukorida kayd etilgan xalk. railliy o`yinlari asosiy tarbiyaviy jarayon xamda manbag` sifatida talkin etilganligi bilan e'tiborga loyikdir. CHunki bu jarayonlar avloddan-avlodga meros bo`lib o`tib, mazmun va moxiyat jixatdan tobora boyib bormokda. Bu jixatlar mustakil yurtimizda xrzirgi kunda "Alpomish" va Barchinoy" maxsus testlar bilan o`z ifodasini topmokda.

Dostondagi vokealarga jiddiy e'tibor berilsa, ba'zi bir mavxum muammolarga duch kelish mumkin. YA'ni nima uchun "Alp" iborasi ishlatilgan va u kanday matnoni bildiradi? Alpomish deganda biz kaxramonlik, paxlavonlik va o`z el-yurtiga sadokatni tushunamiz.

Kadimgi greklarning Olimp shaxri, Alp tog`ari nomlari shu alpomish bilan bog`ik emasmikan Alp iborasi arbiy Ovropadan kelib ko`shilgan bo`lsa uning sabablari nimada? Bu jaxatlarni bilash barcha kishilar uchun muxumdir.

Dostonda bayon etilishicha Alpinbiy, Boyburi, Boysari va butun Ko`ng`irot urug`i kalmokdar bilan doimo duch kelib, urush-talash bilan umrini o`tkazganlar, kalmoklar agar Boysun, Bobotog` atrofida istikrmat kilgan axrli bilan yonma-yon nshasa, ular yoki tojik, yo afg`onlar xisoblanishi lozim, lekin tarixda ularni kalmoklar, deb atalmaganku?

karitalar va xozirgi kundagi televideniya xamda boshka ommaviy axborot vositalarining guvoxlik berishicha kalmoklar (Kalmiki?) Volga daryosi atrofi va Alp tog`ari yonbag`irlariga to`g`ri keladi. SHu o`rinda yana bir bog`ik tomoni shundaki, Korakrlpok yurtida xam Ko`ng`irot urig`i va cheksiz chulu6iebonlar, past-baland tog`ar bor. "Alpomish" dostonida ta'kidlanishich.a Boysun bilan kalmok, lar yurti oraligi olti oylik masofadir. Bu jixatlar esa xakikiy Kalmoklar (Alp tog`ari etaklari) bilan borish mumkin. YAna bir tomoni shundaki, mutxasis olimlarning tavsifiga kura "Alpomish" dostoni Oltoydan tortib Ural ning shimoligacha va {Kozok, , Kirg`iz, Turkman va shu atrof dagi xalklar orasida keng tarkalgan.

Dostonning yaratilishiga 1000 yil to`Hshini nishonlash arafalarida prof. Malik,, Murodov ("Sport"gazetasi,1998 y.10 aprel), prof. Xaydarali o`zokov ("Xalk,; so'zi"gazetasi 1998 y 23 iyun), jurnalist Ibroxim Abduraxmonovlarning Sporfgazetasi,

1998 y.ZO yanvar va boshkalarning guvoxlik berishicha "Alpomish" dostonini yakin utmishda /XVII-XIX asrlar Namangan, Toshkent, o`sh va boshka joylarda xam baxshilar tomonidan kuylanib kelingan. xozirgi "Alpomish" dostoni Fozil Ota Io`ldosh ugli(Bo`lungur) kuylagan variantidir.

Doston xak^ad xorijlik xamgortlarimiz xam muloxaza larini bildirishmokda. XJsmato`lla (Indiana universiteti • professori) "Alpomnsh" dostoni ustida yirik tadkikotlar o`t kazilganliginn Xasan POKSOI (Amerikalik mashxur olim) misolida isbotlamokchi bo`lgan ("Xurriyafgazetasi, №51 (153)son, 22-28 dekabr, 1999y). Demak milliy o`iinlarimiz jaxonning barcha burchaklaridagi kishilar uchun sir emas, degan xulosaga kelsa bo`ladi. Ularning fikr yuritishiga kara ganda Alpomish so`zi "Alp — emish" degan iboradan kelib chikkan. K,anday xolda bo`lganda xam bizning nazarimizda "Alp" atamasining tub ma'nosi nimada ekanligi mavxumdir. SHuni ta'kidlash lozimki, dostonda kanday mavxum muammolar bo`lishidan katiy nazar, unnng milliy g`oyalari, urf-odatlari va xalk, milliy o`yinlari mazmuni yurtimizda kadimdan e'zozlanib, sevib o`kib kelinadi va kurash ot. o`yinlari, kamondan o`k otish va merganlik o`yinlari maxsus tarbiyaviy jarayon sifatida davom etmokda.

"Alpomish"dostoni asosida "Alpomish o`yinlari festivallari", "Alpomish" va " Barchinoy" maxsus testlari vujudga keldi va milliy kurashimiz Jaxon sport musobakalari tar kibidan xakli ravishda o`rin oldi. Bu xalk milliy o`yinlarining negizi va asosi "Alpomish" va boshka doston larda ekanligidan dalolat beradi. jixatidan e'tiroz paydo bo`lishiga olib kelishi mumkin. Ukituvchilarning harakatli uiinlar buyicha musobakalar o`tkazishda maxalliy xususityalarni e'tiborga olishi bolalarning e'tirozlarinin yukotishi mumkin. SHuningdek, o`yinlarni turli xil kurinishlarda xam o`yinash mumkin. Bu aynikra turli yoshdagi bolalar bilan o`yinlarni o`tkazishda xalollik kilish xam aloxida muxim xususityaga ega. Ukituvchining musobaka jarayonida noxaklik kilish, o`yin koidalarini yaxshi bilmasligi o`kuvchilarda kadriyatlarga nisbatan salbiy karashlarni shakdllantirish xam mumkin.

Harakatli o`ykdar buyicha musobakalar tashkil kilish va o`tkazish o`kituvchi va tashkilotlardan aloxida va oldindan katta tayyorgarlik olib borishni talab etadi. Bu talabni bajarish uchun o`kiguvchilar ijtimoiy gumanitar va tabiiy-ilmiy fanlarni shunigdek, fanlararo alokalarni yaxshi bilishlari kerak.

Bo`lardan tashkari ayniksa boshlang`ich sinf o`kuvchilari bilan o`yinlar o`tkazishda o`kituvchini o`zini xam ustida ishtirok etishi (boshlovchi boshkaruvchi sifatida) maksadga muvofikdir. Bu o`kuvchilarda ishonch va o`zaro dustlikni tarbiyalaydi. Ukituvchini o`z jismoniy tayyorgarligini tinmay oshirib borishi va uni vakti - vakti bilan o`kuvchilar namoyish etishi bolarda xarakatni o`yinlar va boshka jismoniy mashgulotlarga ^izikishini yanada ortiradi.

Xarkatli o`yinlarni manzarali va teatrlashtirilgan ko`rinishlarida o`tkazish xam kayta axamiyat kasb etadi.