Urganch davlat universiteti tabiatshunoslik va geografiya fakulteti «u m u m iy k im y o» k a fe d r a si

II 

BOB.  KIMYO  O’QITISHDA  INDIVIDUAL  VA  DIFFERENSIAL 

YONDASHUVDAN  FOYDALANISH  METODIKASI

2.1.  Kimyo  o’qitishni  differensiallashda modulli ta’lim texnologiyasidan

foydalanish

Modul  -  mustaqil  tarkibiy  birlik  bo’lgani  uchun,  ba’zi  hollarda,  alohida 

o’quvchi  yoki  talabalarga  fanni  to’laligicha  emas,  balki  faqatgina  bir  qator 

modullarni  tinglash  imkoniyatini  beradi.  Bu  esa  iqtidorli  talabalarning  individual 

va  mustaqil  ishlarini  optimal  rejalash  imkoniyatini  tug’diradi:Modulli  o’qitishda, 

o’quv  dasturlarini  to’la,  qisqartirilgan  va  chuqurlashtirilgan  tabaqalash  orqali, 

o’qitishni  differensiallash(tabaqalash)  imkoniyati  mavjud  bo’ladi.Ya’ni  o’qitishni 

individuallashtirish  mumkin  bo’ladi[

6

].Modulli  o’qitishga,  o’tishda  quyidagi 

maqsadlar ko’zlanadi.

- o’qitishning (fanlar orasida va fanning ichida) uzluksizligini ta’minlash;

- o’qitishni individuallashtirish;

- o’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun yetarli sharoit yaratish;

- o’qitishni jadallashtirish;

- fanni samarali o’zlashtirishga erishish.

Shunday  qilib,  modulli  o’qitishda  o’quvchi  yoki  talabalarni  o’z  qobiliyatiga 

ko’ra bilim  olishi uchun to’la zarur shart -  sharoitlar yaratiladi.O’qitishning modul 

tizimiga o’tish samaradorligi,  quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi:

- o’quv muassasasining moddiy-texnikaviy bazasi darajasi;

- professor-o’qituvchilar tarkibining malakaviy darajasi;

- o’quvchi yoki talabalarning tayyorgarlik darajasi;

- ko’zlangan natijalar bahosi;

- didaktik materiallar ishlab chiqish;

- natijalarning tahlili va modullarni optimallashtirish.

Fanning  ishchi  o’quv  dasturi,  alohida  mavzularini  modulda  guruhlanishi 

hisobidan  qaytadan  ko’rib  chiqiladi.  Har  qaysi  modul  uchun  nazariy  va  amaliy 

ahamiyati ko’rsatilgan maqsadlar tuzilishi zarur.

25

Modul o’z ichiga 2-3  ma’ruza va shu ma’ruzalar bilan bog’liq amaliy darslar 

va laboratoriya ishlarini qamrab olishi mumkin.

Har qaysi modul bo’yicha quyidagi materiallar tayyorlanadi:

- talabalarni bilimini nazorat qilish uchun testlar;

- individual ishlar uchun topshiriqlar;

- mustaqil ishlar uchun topshiriqlar;

- o’quv uslubiy tarqatish materiallar;

- o’quv - ilmiy adabiyotlar ro’yxati;

- ishchi o’quv dastur.

Har bir modul test-sinovlari bilan tugallanishi  lozim: joriy modul  uchun bu 

o’tilgan  materialni  nazorati  bo’lsa,  keyingi  modul  uchun  esa  bu  kirish 

(boshlang’ich)  nazorati  bo’ladi.  Har  qaysi  modul  uchun  tarqatma  va  tasvirli 

materiallar to’plami tuziladi va ular talabaga mashg’ulotdan oldin beriladi.

Modul,  tavsiya  qilinadigan  adabiyotlar  ro’yxati  bilan  ta’minlanadi,  har  bir 

talaba  materiallarni  o’zlashtira  borib,  bir  moduldan  ikkinchi  modulga  o’tadi. 

Iqtidorli  talabalar  boshqalarga  bog’liq  bo’lmasdan  test  sinovlaridan  o’tishlari 

mumkin.  Pedagogning  vazifasi-informatsion  nazoratidan  boshlab, 

maslahat- 

muvofiqlashtiruvchigacha o’zgarishi mumkin.

Modulli  o’qitish,  fanning  asosiy  masalalari  bo’yicha  umumlashtirilgan 

informatsiyalar beruvchi muammoli va yo’riqli ma’ruzalar o’qilishini taqozo etadi. 

M a’ruzalar talabalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog’i lozim.

Modulning  amaliy  va  laboratoriya  mashg’ulotlari  ma’ruzalar  bilan  birga 

tuziladi,  ular ma’ruzalar mazmunini  o’rganiladigan yangi  material  bilan to’ldiradi. 

Talabalar ma’lum amaliy ko’nikmalarga ega bo’ladilar.

Ma’ruzalar  matnini  tayyorlashda,  strukturalash  va  tizimlash  usullarini 

qo’llab,  materiallarni  blok-sxema,  rasmlar  bloki  ko’rinishida  taqdim  etilishi 

maqsadga  muvofiq buladi.  Bunda  materialning  o’zlashtirish  samaradorligi  oshadi, 

chunki:

- modulning pirovard maqsadi tushunib yetiladi;

26

-  o’quv  materialining  elementlari  orasidagi  bog’lanishlar  va  uning  o’tishlari 

yaqqol  ko’rsatiladi;

- asosiy jihatlari ajratib ko’rsatiladi;

-  o’quv 

materialining  (modulning)  butun  hajmi  talabaning  ko’z  oldida 

gavdalanadi.

Modul  tizimida  o’quv  materialining  mazmunini  strukturalashda  eng  avvalo 

informatsiyani  "siqish" vazifasi ko’zlanadi.

Bilimlarni  to’la,  foydalanish  uchun  qulay  holda  taqdim  etilishiga  harakat 

qilish lozim.

O’quv  informatsiyasi  bir  vaqtning  o’zida  4  xil  -  rasmli,  sonli,  simvolli  va 

og’zaki ko’rinishda uzatilganida eng mustahkam o’zlashtirishga erishiladi.

Modulli ta’lim metodikasini tuzishda, bu holat asos bo’lib xizmat qiladi.  Har 

qaysi  modul  bo’yicha  rasmlar  bloklarida  simvolli  alomatlarni 

joylashtirish, 

savollarni  rasm 

tarzida  tasvir  etish,  formulalar, jadvallar,  grafiklar  va  metodik 

ko’rsatmalarni taqdim etish, maqsadga muvofiq bo’ladi.

Rasmlar  bloki,  sxemalar  bloki  va  boshqa  suratli  (ko’rgazmali)  materiallar 

talabalar uchun tarqatma material vazifasini ham bajaradilar.  Shu bilan bir qatorda 

har  bir  fan,  jumladan  modul  uchun  atamalarning  izohli  lug’ati  tuzilishi  ma’qul 

bo’ladi.

Kimyo o’qitishda modulli  dasturlar  bilan  ishlash  bo’yicha  metodik

tavsiyalar

Modulli  dasturlar  bilan  ishlashda  quyidagi 

tavsiyanomalarga  amal 

qilish  kerak:

Har  bir  modulni  o’rganish  integrallangan(  umumlashgan)  maqsadlar 

yaratishdan  boshlanadi.Buni  ma’ruza  davomida  qilish  mumkin.

Sharh  ma’ruza-  modulni  propedevtik  elementi.U  o’quvchilarni 

o’qish 

faoliyatini  asoslashi,ularni  ishga  jalb  qilishi,o’rganilayotgan  materialga qiziqish 

uyg’otishi 

kerak.Uni 

o’qish 

jarayonida  ta’limni 

keyingi 

bosqichlarida 

yoritilishi  kerak  bo’lgan  muammolar  ochilishi  kerak.

27

O’quv 

materialini  o’quvchilarga 

umumiy  holda 

berib,o’quvchilar 

diqqatini 

murakkab 

holatlarga,masalan,  molekulalar 

tuzilishiga,reaksiya 

mexanizmlari  va  hokazolarga  qaratish  kerak.Kirish  nazorat  natijalari  bazaviy 

bilimlarni ushbu  modulni  egallash  uchun  talab  qilinadigan  dastlabki  bilimlarga 

yetarliligini 

ko’rsatadi.Tekshirish 

jarayoni 

operativ(  tezkor) 

bo’lishi 

kerak.Shuning  uchun  ko’pincha  test  topshiriqlari  ishlatiladi.Agarda  o’quvchi 

testdan  qoniqarli  baho  olsa, ushbu  mavzuni  takrorlash  kerakligi  aytiladi.O’quv 

elementlari  bilan  mustaqil  ishlash- bu  o’quvchini  darsdagi  asosiy  faoliyati.Har 

birisida  modul  dasturlari  bo’lishi  shart.

O’quv  materialini  o’zlashtirish  differensiallashgan  A  va  B  dasturlar 

asosida  olib  boriladi.A  dastur  bazaviy  darajani,B  dastur-  murakkab  variantni 

aks 

ettiradi.O’quvchi  B  dasturga  o’tish uchun  avvalo  A  dasturni  bajarishi

shart[49-53].

O’quv  materiallarini  o’zlashtirish  tezligi  o’quvchilarda  har  xil,shuning

uchun  bir  o’quvchilar  taklif  etilgan  materialni  tez,boshqalari  esa  sekin 

o’zlashtiradi.  Yaxshi  o’zlashtirayotgan  o’quvchi  uchun  faoliyatning  qo’shimcha 

turlarini  taklif  qilish  mumkin:

1.Qoloq  o’quvchilar  uchun  maslahatchi  vazifasini  bajarish;

2.O’quv  materialini  chuqur  o’rganish(qo’shimcha  ma’lumotlar  bilan 

ishlash,habar  va  ma’ruzalar  tayyorlash).

O’qituvchi  modul  dasturlarni  o’quvchilarga  uyga  vazifa  qilib  berishi 

mumkin.

Oraliq 

nazorat  o’quvchilar  o’rganayotgan  materialni  o’zlashtirganini 

aniqlash  uchun 

ishlatiladi.Nazorat  natijalari  o’quvchilarga 

ularni 

o’quv

faoliyatini  tuzatish  uchun  ko’rsatiladi.

Yakuniy 

nazorat 

modulning o’quv 

materialini 

o’zlashtirishini

baholaydi.U  nazorat  ishi  shaklida  o’tkaziladi, 

uni  bajarishga  bir  dars 

beriladi.Agar  o’quvchi  qoniqarsiz  baho  olsa,  u  o’quv materialini  yana  bir  bor 

o’qib  chiqib nazorat  ishini yana  bajaradi.O’quvchilarni  bilimini ob’yektiv (xolis) 

baholash  uchun  nazorat  ishini  bir  necha  variantlarda  tayyorlash  zarur.

28

U yoki  bu modulni  o’zlashtirish  uchun  sarflangan  soatlar  soni  dasturda 

belgilangandan  oshmasligi  kerak.

Quyida  biz  “Alkanlar  va  sikloalkanlar”  mavzusini  differensial  o’qitishda 

modulli texnologiyadan foydalanish bo’yicha metodik tavsiyalarni keltiramiz:

Mavzu:Alkanlar va sikloalkanlar.

Modulning tuzilishi.

O’E-O. Modulni o’rganish maqsadlari.

O’E-1.  Kirish nazorati.

O’E-2. Alkanlar va sikloalkanlarning tuzilishi, tarkibi va fizikaviy xossalari. 

O’E-3.  Alkanlar va sikloalkanlarning nomenklaturasi.

O’E-4.  Alkanlar va sikloalkanlarning kimyoviy xossalari.

O’E-5.  Amaliy  ish.  “Organik  birikmalar  tarkibidagi  uglerod,  vodorod  va 

xlorni sifat jihatdan aniqlash”.

O’E

- 6

.  Alkanlar va sikloalkanlarning olinishi va ishlatilishi.

O’E-7.  Uglevodorodlar  kimyoviy  formulalarini  keltirib  chiqarishga  doir 

masalalar yechish.

O’E

- 8

.  Chiqish nazorati.

O’E-0.  Modulni o’rganish maqsadlari.

Berilgan modulni o’rganib siz:

-organik 

birikmalarning 

kimyoviy 

tuzilish 

nazariyasi 

to’g’risidagi 

bilimlaringizni mustahkamlaysiz.

- moddalarning fazoviy tuzilish prinsplarini oydinlashtirasiz.

-kimyoviy  bog’  tabiati  haqidagi  bilimlaringizni chuqurlashtirasiz. 

-moddalar va ularning ishlatilishi bilan tanishasiz.

-moddalarning xossalari ularning tuzilishiga bog’liqligiga ishonch hosil 

qilasiz.

O’E-1.  Kirish nazorati.

1.Uglerod o’zining birikmalarida qanday valentlikni namoyon qiladi? 

2.Organik birikmalarning rang-barangligini nima bilan tushuntirish mumkin. 

3.Organik birikmalarning xossalari nima bilan bog’langan?

29

4.Keltirilgan etan formulalaridan:  molekulyar,  strukturaviy, qisqartirilgan 

strukturalarni tanlab oling.

н 

н

5.  Izomerlar -  bu moddalar o’zida:

a) har xil molekulyar formulalarni va har xil xossalarni;

b)  bir  xil  molekulyar  formulalarni  va  bir  xil  xossalarni,lekin  turlicha

c)  bir  xil  molekulyar  formulalarni,  har  xil  tuzilishni  va  har  xil  xossalarni 

namoyon etadi;

6

.  Organik birikmalar uchun qaysi  kimyoviy  bog’  eng  xarakterlidir?

7. Radikal bu:

a) musbat zaryadlangan zarracha;

b) manfiy zaryadlangan zarracha;

c) neytral zarracha.

O’E-2. Alkanlar va sikloalkanlarning tuzilishi, tarkibi va fizikaviy xossalari. 

O’E-2.0.  Maqsadlar.

Bilish kerak:

-alkan  va  sikloalkanlar  molekulalaridagi  uglerod  atomining  elektron 

orbitallarining gibridlanish tipini;

-alkan va sikloalkanlarning umumiy formulasini;

-alkan va sikloalkanlar fizikaviy xossalarining ularning tarkibi va tuzilishiga 

bog’ liqligini.

Uddalash kerak:

-gibridlanish haqidagi tasavvurlar asosida metan molekulasining tetraedrik 

tuzilishini tushintirishni;

-umumiy formula bo’yicha birikmaning formulasini keltirib chiqarishni; 

-moddaning tarkibi bo’yicha uning xossasini oldindan aytib berishni;

-alkan va sikloalkanlar shar sterjenli modelini yasahni.

н  н

tuzilishni;

30

O’E-2.1.  Metan molekulasining tuzilishi.

Dastur A

Darslikni  qunt  bilan  o’qing.  Uglerod  atomi  orbitallarining  gibridlanish 

mohiyatini  tushintirishga  harakat  qiling.  Nima  uchun  metan  molekulasi  tetraedrik 

tuzilishga  ega  ekanligini  yuqorida  aytilgan  fikrlar  asosida  yoningizdagi 

o’rtog’ingizga tushintirib bering.  Agar bu borada sizda qiyinchilik tug’ilgan bo’lsa, 

o’qituvchiga yoki partadosh o’rtog’ingizga murojat qiling.

Dastur B

Ammoniy  kationining 

geometrik 

shaklini 

aytib 

bering. 

Mantiqiy 

fikrlashlaringiz  bilan  uni  isbot  eting.  Buning  uchun  azot  atomining  elektron 

formulasini tasvirlang va tashqi qavatdagi s va p elektronlar sonini ko’rsating.

Izoh: A-bajarish shart bo’lgan dastur; 

B -  dastur  ancha 

murakkab bo’lib  , u A dasturdan keyin bajariladi.

O’E-2.2. Alkan va sikloalkanlarning tarkibi, tuzilishi va fizikaviy xossalari.

1.  Qunt bilan 'darslik tekstini o’qing va 23- betdagi 5,7,8,9,10 mashqlarni  va 

31- betdagi  33-34 mashqlani bajarishga harakat qiling.

Bajarilgan topshiriqlarni o’rtog’ingiz bilan tekshiring.

2

.  C

20

H

42

  normal  tuzilishli  uglevodorodning  xossalarini  o’rgangan 

materialaringiz asosida aytib bering.

3.  Darslikning  182-betdagi  ko’rsatmalarga  asoslangan  holda  uglevodorod 

molekulalarining modelini tayyorlang.  Agar vaqt yetmasa buni uyda bajaring.

Ushbu  darsda  oldingizga  qo’yilgan  maqsadlarga  murojat  qiling  va  o’z- 

o’zingizni baholang-qanchalik siz ularga yetishishga  ulgurdingiz.

Alkan  va  sikloalkan  molekulasidagi  uglerod  atomlari  bir  xil  holatni 

egallamaydilar:brlari  uglerod  zanjirini  chetida,  birlari  -   ichida,  uchinchilari 

tarmoqlanishning ichida  joylashib oladi.

31

Bunda  raqamlar  uglerod  atomlarining  raqamlanishini  ko’rsatmaydi,  balki 

ularning nomlarini ko’rsatadi.

Raqam  1-bu  birlamchi  uglerod  atomlari,  ular  bir  uglerod  atomi  bilan 

bog’langan va metil gruppa tarkibiga kiradi.

Raqam  2-  ikkilamchi  uglerod  atomlari,  ular  2  ta  uglerod  atomlari  bilan 

bog’ langan va metilen (CH

2

) gruppa tarkibiga kirgan.

Raqam  3-  uchlamchi  uglerod  atomlari,  ular  3  ta  uglerod  atomi  bilan 

bog’langan va metin (CH) gruppa tarkibiga kirgan.

Raqam  4-  to’rtlamchi  uglerod  atomlari,  ular  4  ta  uglerod  atomi  bilan 

bog’ langan.

Har-xil uglerod atomlar bilan bog’langan vodorod atomlarining xossalari bir 

xilmi? Javobni siz alkanlarning kimyoviy xossalarini o’rganishda olasiz.

O’E-3. Alkanlar va sikloalkanlarning nomenklaturasi.

O’E-3.0.  Maqsadlar.

Bilish kerak:

-alkanlar  qatori  uglevodorodlardan  birinchi 

(10

  ta  )  o’ntasini  formula  va 

nomini;

-radikallarning nomi va formulasini;

Uddalash  kerak:

-moddaning  nomi  bo’yicha  formulasini  va  formulasi  bo’yicha  nomini 

keltirib chiqarishni;

-alkanlarning nomidan uning  radikalining nomini hosil qilishni.

Moddalarning  nomini  to’g’ri  talaffuz  qilish  uchun  o’ziga yarasha kimyoviy 

tilni  bilish  kerak.  Eslang  buning  uchun  siz  qanday  qilib  o’qishni  va  yozishni 

o’ rgandingiz?

Barchasi  birdan  hosil  bo’lmagan.  Endigi  sizning  oldingizda  turgan  vazifa 

muhimlikda  undan  kam  emas.Chunki  kimyoviy  til  sizga  butun  organik  kimyoni 

o’rganishda zarur bo’ladi.  Agar sizning kasbiy kelajagingiz kimyo bilan bog’lansa, 

u holda bu tilni butun umr ishlatasiz.  Bu til turmushda ham ishlatiladi.

32

Bunda  nafaqat  tushinish  kerak,  balki  o’ziga  yarasha  takrorlash  mashqi 

zarurdir, chidamli bo’lishga hozirlaning.

O’E-3.1. Alkanlar va sikloalkanlarning nomenklaturasi.

(yakkama-yakka, individual ish)

1.Algoritmdan 

yoki 

ma’ruza 

konspektidan 

foydalanib 

sistematik 

nomenklatura bo’yicha quyidagi moddalarni nomlang.

Dastur  A

а) 

6

)  ch^-cHj-^-ch-cHj;

Dastur  B

2.Keltirilgan  uglerod skleti bo’yicha alknlarni nomlang:

3. 

Uglevodorodlarni nomlashdagi xatoliklarni to’g’rilang.

1,3,5-trimetilsiklopentan 

1,1,5-trimetilsiklogeksan

Formulalarning  to’g’ri yozilganligini o’qituvchidan tekshirib oling.

O’E-3.2.  Uglevodorodlarning struktura formulalari.

Moddalarning nomlanishiga qarab ularning struktura formulalarini yozing.

Dastur  A.

33

1

) 

2

,

2

-dimetilbutan

2)  2,2,4-trimetilpentan

3)  3,4-dimetil-5-etil oktan

4)  1,3-dimetil siklopentan

Dastur  B.

1)  2-metil -3,5,5-trietil-7-propildekan

2)  1,2,4-trimetilsiklogeksan

Oraliq nazorat.

Tekshirib ko’ramiz,  qanchalik siz o’tilgan materialni o’zlashtirib oldingiz.

3  ta topshiriqni bajaring.  Maksimal ball-birinchi bajarilgan topshiriq uchun  3  ball, 

ikkinchi  va  uchinchi  bajarilgan  topshiriq  uchun-bir  balldan  iborat.  Javoblar 

(etaloni)  o’qituvchida  bo’ladi.  Agar  siz  4-5  ball  olsangiz,  bu-yaxshi  natija. 

Boshqacha bo’ladigan bo’lsa,  demak,  siz uyda yana obdon ishlashingiz kerak:  11­

15 mashqlar 23-24 betlarda, 32-34 mashqlar 31-betdagilarni yechishingiz kerak.

1.Quyidagi birikmalarning strukturaviy formulalarini yozing;

a) 2,2,4,4-tetrametilpentan

b) 2,4-dimetil-3-etilgeksan

c)  1 -metil-2-etil-4-propilsiklogeksan

2. 

Quyidagi moddalarni nomlang.

с н * - с н г- с н - с н

3. Modda formulasiga qarab to’g’ri nomlangan javobni toping.

О Ц О Ц

a)  4,5,5-trimetilgeksan

b)  2,2,3-trimetilgeksan

34

Mazkur  darsda  siz  oldingizga  qo’yilgan  maqsadlarga  qay  darajada  erisha 

oldingiz,shunga baho bering.

O’E-4. Alkanlar va sikloalkanlarning kimyoviy xossalari.

O’E-4.0.  Maqsadlar.

Bilish kerak:

-alkanlar va sikloalkanlar ishtirok etadigan reaksiyalarning tiplarini;

-o’rin olish reaksiyalari mexanizmini;

-kimyoviy  formulalarni  keltirib  chiqarishga  doir  masalalar  yechishning 

algoritmini.

Uddalash kerak:

-alkanlar  va  sikloalkanlarning  oksidlanish,  o’rin  olish  reaksiyalari 

tenglamalarini tuzishni.

-alkanlarning parchalanish va sikloalkanlarning gidrogenlanish parchalanish 

reaksiya tenglamalarini tuzishni

-kimyoviy formulalrni keltirib chiqarishga oid masalalarni yecha olishni.

O’E-4.1.  Oksidlanish reaksiyalari.

“Alkanlarning  oksidlovchilarga munosabati”  bo’yicha laboratoriya ishini 

o’tkazing.  Stolda reaktiv va asboblarning mavjudligini tekshirib ko’ring.

Reaktiv va asboblar:  gaz zajilkasi (nayi bilan) kerosin (tozalangan),parafin, 

KMnO

4

 eritmasi, ohakli suv, kimyoviy stakanlar, parafin shami,  shisha plastinka, 

probirkalar.

Tajriba №  1.

2 

ml  KMnO

4

  eritmasidan  3  ta  probirkaga  quying.  Ularning  biriga  gaz 

zajegalkasidan  gaz  yuboring,  ikkinchisiga  bir  necha  tomchi  kerosin  soling, 

uchinchisiga  kichkina  bo’lakcha  parafin  tushiring.  KMnO

4

  eritmasining  rangi 

o’zgaradimi?  Alkanlarning  oksidlovchilarga  bo’lgan  munosabati  bo’yicha  xulosa 

qiling.

Tajriba №2.

Ohakli  suv  bilan  stakan  ho’llanadi,  ortiqcha  suv  to’kib  tashlanadi.  Stakan 

to’ntarilgan  holda  olovda  tutib  turiladi.  Ohakli  suv  qanday  o’zgarishga  uchraydi?

35

Reaksiya  tenglamasin  yozing,  bunda  yonayotgan  gaz  bu-butan  bilan  propanning 

aralashmasidir, parafin esa -  bu C

20

-C

28

 bo’lgan uglevodorodlar aralashmasidir.

Tajriba №3.

Shamning olovida shisha plastinka bir necha sekund tutib turilsa uning rangi 

qanday  o’zgaradi?  Shunday  tajribani  gaz  zajigalkasi  bilan  o’tiring.  Plastinkada 

nima  cho’kib  qoladi?  Uglevodorod  to’liq  yonib  ketishi  uchun  nima  qilish  kerak? 

Alkan to’liq yonganda temperatura  ko’tariladimi?

O’E- 4.2.  O’rin olish reaksiyalari.

Dastur

topshiriqlari

Mustaqil ish uchun topshiriqlar

Ish uchun ko’rsatmalar.

1.A

Propanni bromlash reaksiya 

tenglamasini yozing.

n(C3H8):n(Br2)=

1:1

2.A

Siklopentanni xlorlash reaksiyasini 

yozing. Mahsulotlarni nomlang.

Reaksiya mahsuloti -  

monoxlorli  hosila

3.B

2

-metilpropanni xlorlash reaksiya 

tenglamasini yozing.

Esdan 

chiqarmang: 

uchlamchi  C  atomidagi 

vodorod  Cl  ga  oson 

almashadi.

4.B

Siklopropanga  yorug’ lik  ishtirokida 

brom 

ta’sirida 

xalqa 

uziladi 

va 

dibromalkan  hosil  bo’ladi.  Reaksiya 

tenglamasini 

yozing.Bu 

reaksiyani 

o’rin  olish  reaksiyasiga  tegishli  deyish 

mumkinmi.

Oldingi 

reaksiya 

tenglamalrini 

taqqoslang.  O’rin  olsh 

reaksiyasining  belgilari 

qanday? 

Shunday 

reaksiyaga  o’xshaydimi 

ular.

O’rin  olish  reaksiyalari  nafaqat  galogenlar  bilan,  balki  boshqa  moddalar 

bilan  ham,  masalan,  HNO

3

  va  H

2

SO

4

  lari  bilan  amalga  oshadi.  Ushbu reaksiyalar 

radikal mexanizmda boradi.

36

O’E-4.3.  Parchalanish reaksiyalari.

Alkanlarni  yuqori  temperaturagacha  qizdirganda  C-C  bog’ida  uzilish  sodir 

bo’ladi.  Natijada  to’yingan  va  to’yinmagan  uglevodorodlar  hosil  bo’ladi. 

Parchalanish  reaksiyalari  (uglevodorodlarning)  kreking  deb  ataladi.  Uzilishning 

yo’nalishini  aniqlash  murakkab  masaladir.Masalan,  metan  nikel  katalizatori 

ishtirokida  uglerod va vodorodga  parchalanadi.