Urganch davlat universiteti zohid jumaniyozov tarjimaning nazariy va amaliy asoslari

5-MA’RUZA
BADIIY TARJIMADA USLUB
Reja:

1. Muallif va tarjimon uslubi

   
   

2. Tarjima va interpretatsiya

   
   

3. Tarjimada obrazlilik va badiiylik. Obrazni obraz bilan berish

   
   

4. Uslubiy moslashtirish antinomiyalari. Og’zaki nutqning rasmiy ifoda uslubini, notiq nutqini tarjima qilish yo’llari

   
   

5. Tarjimada milliy kolorit (milliylik) tarihiylik va variantlilik masalasi

   
   

6. So’z, musiqa, harakat va rang uyg’unligi. Badiiy tarjimada milliylashtirish

   
   

Muallif va tarjimon uslubi. Uslub –bu badiiy asarning umumiy jarangosi va koloriti, obrazni tahlil qilish usuli, san’atkorning voqelikka bo’lgan munosabati tamoyilidir. Uslubni muallifning umumiy ijodiy bisotidan ajratgan holda, ko’r-ko’rona asarning lisoniy tavsifiga aylantirib bo’lmaydi. Uslub obraz bilan chambarchas bog’langan. Ularning bog’liqligi yozuvchining voqelikni badiiy aks ettirishi bilan izohlanadi.
Uslub yozuvchi ijodining uning asarlarida takrorlanib turadigan asosiy, tipik g’oyaviy-badiiy xusuyatlari majmuasidir. Yozuvchining dunyoqarashi va u yaratgan asarlarning mazmuniga aloqador g’oyalar, muallif ko’proq tasvirlagan syujet va xarakterlar silsilasi, san’atkor ijodida tez-tez uchrab turadigan badiiy tasvir vositalari, o’ziga xos tili uning individual uslubini tashkil etadi. Bunda muallifning muayyan davrda yaratgan asarlarida doim uchrab turadigan yoki uning butun ijodiga xos asosiy uslubiy unsurlar majmuasi tushuniladi. Shuningdek, ijodiy faoliyatga munosabatidan qat’iy nazar, biror shaxsning og’zaki yoki yozma nutqda muntazam ishlatadigan so’z va iboralari ham shunga daxldordir. Masalan, Umar Hayyom ruboiylarida materiyaning abadiyligi, inson umrining foniyligi, odamzodni real hayot lazzatlaridan bahramand bo’lishga da’vat etish o’ziga hos mumtoz she’riy shaklda (a’ruz bahri) ko’za, ko’zagar, may, turoq va samoviy jismlar: quyosh, oy, yulduzlar vositasida tarannum etiladi.
Uslub tilning differensial turlaridan bo’lib, o’ziga hos lug’ati, frazeologik birikmalari, jumla va sintaktik qurilmalari, bo’lak turlardan o’z ichki unsurlarining, asosan, ekspressiv-ta’rifiy hususiyatlari bilan tafovut qiluvchi lisoniy tizimdir (Axmanova O.C.). Muayyan bir uslubdagi unsurlar boshqa uslub elementlaridan tavovut qilganida, ularni aniqlash oson bo’ladi.Masalan, masal uslubi, xalq dostonlari uslubi, jonli so’zlashuv uslubi, gazeta tili uslubi, rasmiy idoraviy ish uslubi, kitobiy uslub, adabiy uslub, ilmiy uslub, ilmiy-texnikaviy uslub, ijtimoiy-texnikaviy uslub, ijtimoiy-publitsistik uslub, notiqlik uslubi, rasmiy uslub, yozma nutq uslubi, she’riy uslub, kasb-hunar uslubi va hakozo.
Ma’muriy yoki idoraviy uslubda rasmiy ish yozishmalariga hos jumlalar serob bo’lganidek, akademik uslubda kitobiy iboralar, abstrakt birikmalar ko’p uchraydi. Arxaik uslubdan hozir ham o’tmish voqealar tasviriga bag’ishlangan asarlar yozishda foydalaniladi. (Oybekning “Navoiy”, Odil Yoqubovning “Ulug’bek hazinasi” romanlari, M.Shayxzodaning Mirzo Ulug’bek tarixiy fojiasi, A.Muxtorning Buxoroning jin ko’chalari qissasi va b.)
O’zining yorqin individual uslubi bilan ajralib turgan yozuvchilarning ijodida bir emas, bir nechta aniq ko’zga tashlanadigan uslublar mavjud bo’ladi. Yozuvchi ijodida yangicha uslubning paydo bo’lishi, ko’pincha uning ijodiy evolyutsiyasi, hayotni idrok etishdagi burilish, siljish, badiiy uslubning o’zgarishi bilan bog’liqdir. Albatta, bu faqat yangi hayotiy materialga murojaat qilgandagina yangi uslubiy hodisalar paydo bo’lar ekan, degan hulosa chiqarishga asos bo’lmaydi. Shuningdek, yangi hayotiy material muallifni jadal uslubiy izlanishlarga da’vat etishini ham inkor etib bo’lmaydi. Ba’zan ilgari qaror topgan uslubiy tizimga ayrim o’zgarishlar kiritishga to’g’ri keladi. Voqelikdan olingan materialdan tashqari, butun ijodiy jarayon davomida beixtiyor yoki ongli ravishda kitobxonga bo’lgan mo’ljal ham uslubning qaror topishida muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lum bir muhitda yoki o’ziga hos tarixiy, lisoniy-estetik sharoitda tarbiyalangan o’quvchilar ommasining ehtiyoji, didi asosida sodir bo’ladi. Chunonchi, xususan, tarjimalar vaqtida, didlar to’qnashuvi yuz berganda tarjimon bunday sub’yektiv holni hisobga olishga majbur bo’ladi.
Shu ma’noda tarjimon uslubi ham muallif uslubi bilan chambarchas bog’liqdir. Zero, tarjimonning ham o’ziga hos tarjima, ijod va mushohada uslubi, ma’lum tasviriy vositalar, lisoniy birliklar va birikmalardan foydalanish usullari mavjud.
Tarjimada badiiy asar ohangini berish barcha adabiy janrlarda ham muhim. Alohida olingan maqol yoki mataldan tortib to sonet, g’azal, poyema, hikoya, romangacha, agar hamohanglik ta’minlanmagan bo’lsa, u tarjima soxta jaranglaydi. Oxang esa, o’z navbatida, badiiy asarning boshqa komponentlari, lug’aviy birlik, sintaksis, inversiya, saj’, radif, qofiya, vazn va boshqalar bilan bog’langan holda, tarjimada yo tabiiylik, yoki aksincha, soxtakorlik, sun’iy kontekst, yasama muhit paydo bo’lishiga olib keladi.
Har bir ijodkorning uslubiy oziga hosligi til resurslari asosida yuzaga keladi. Til va uslub tushunchalari bir-biriga yaqin, ammo ular o’zaro teng funksiyaga ega emas. Til va uslub bir narsa bo’lganida, biron adibning asarini bir tildan boshqa tilga tarjima qilganda uning faqat lug’aviy bisoti ekvivalentlarini o’tkazib, uslubiy hosligini berib bo’maydi. Chunki, har bir muallifning o’z tili, yani uslubini qayta yaratish badiiy tarjimaning muhim shartlaridan biridir.
Agar tarjimada muallif uslubi to’g’ri berilmagan bo’lsa, bunday tarjimaning asl nusxaga mosligiga aslo ishonib bo’lmaydi. Unda tarjimon, beixtiyor muallifning o’rniga o’zini qo’ygan bo’ladi. Tarjimonning ikki tilni mukammal bilishi, turmush tajribasi, badiiy mahorati hamda yozuvchi uslubini to’la egallashi va buni tarjimada qayta tiklay olishi qanchalik zarur ekanligini yaqqol ko’rsatadi.
„Uslub“ tushunchasi tor ma’noda talqin qilinganda asarda tasvirlangan personajlar nutqining o’ziga xos uslubi tushuniladi. har bir so’zning o’z uslubi borki, albatta imlo lug’atidan so’zlarga qarab, ularning uslub xususiyatlarini aniqlayman deyish behuda urinish bo’lar edi. So’zlarning uslub xususiyatlari badiiy matn ichida, so’zlarning birikishida ochiladi. Masalan: „o’lmoq“ so’zi „dunyodan o’tmoq, oyoq cho’zmoq, ko’z yummoq, abadiy uyquga ketmoq, joni uzilmoq, kuni bitmoq, bandalikni bajo keltirmoq, asfalasofilinga jo’namoq“ kabi birikmalarning har birida o’ziga xos stilistik ma’noga ega. Bu stilistik variantlarning har birini o’z o’rnida ishlatishning katta amaliy ahamiyati bor, basharti ular noo’rin qo’llansa qo’pol xato kelib chiqishi mumkin. Masalan „dunyodan o’tdi“ o’rniga „joni chiqdi“ deb bo’lmaydi.