Urganch innovatsion university

1.2 Tarixiy o‘lkashunoslik fanining manbalari 
O'lkamiz o’zining geografik o‘miga ko‘ra o‘tmishda irqiy va etnik jaravonlami
boshidan kechirgan, shuningdek, qo‘shni xalqlaming ham tarixiy taqdirini 
belgilab berishda katta ahamiyat kasb etgan. O'lkamiz antropologik jihatdan 3
ta viloyatga ajratilgan. Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida yashovchi qadimgi
ajdodlarimiz yer yuzidagi uch irqning biri - yevropeoid irqining « 0 ‘rta 
Osiyo ikki daryo oralig‘i» tipiga mansub bo‘lganligi aniqlangan.Etnografiya
(yunoncha, «etnos» - xalq. «grapho» - yozaman, xalq haqida ma’lumotlar;
xalqshunoslik) xalq urf-odatlari, moddiy va ma’naviy madaniyati, xo jaligi, 
diniy e’tiqodlari, folklor va hokazolami o‘rganadi. Etnografiya ko‘p qirrali
ijtimoiy fan bo'lib, uning tadqiqot obyekti xalq va elatdir. Bu fan xalqlaming 
o‘zaro o‘xshashligi va tafovutlari, kelib chiqishi va joylashishi, madaniy-maishiy 
aloqalari, ijtimoiy va oilaviy turmush kabi ma’lumotlami tahlil qiladi. Xalq, qabila
va urug£ nomlari, inson qo‘li va aql-zakovati bilan yaratilgan qurol va
buyumlaming naqsh va bezaklari, shuningdek, xalq og‘zaki ijodi va yozma
manbalarda saqlanib qolgan urf-odat va an’analari, kishilaming turmush tarzi
etnografik manba hisoblanadi. Hech bir inson bir-biriga tabiati va xarakteri,
xulq-atvori va histuyg‘ulari bilan to‘liq o‘xshashlikka ega bo‘lmaganidek,
etnoslar ham bir-biriga to‘la o‘xshamaydi. Ammo tabiiy-geografik muhit va 
ijtimoiy-iqtisodiy sharoit ta'siri ostida tarixiy umumiylikka ega bo‘lgan xo‘jalik- 
madaniv va tarixiy etnografik tiplar yuzaga kelgan. Shuning uchun etnografiya 
faninmg dolzarb umumiy muammolarini hoziigi etnoslaming kelib chiqishi, etnik 
tarixi va shakllanishi, joylashishi va etnik tuzilishi, an’anaviy mashgulotlari,
madaniy tarixiy munosabatlari, moddiy va manaviy madaniyati, ijtimoiy va 
oilaviy-maishiy turmush xususiyatlarini tarixiy jarayonlar bilan bogiiq holda o
rganish zarur.Hozirgi vaqtda etnografiyaning diqqat markazida murakkab etnik 
jarayonlar, xalq va elatlaming maishiy va madaniy hayotida paydo 
bo'layotgan barcha yangilik (innovatsiya)lar, turmush tarzidagi ba’zi 
o‘zgarishlar, umumiy va xususiy belgilaming an’anaviy tumush unsurlari bilan

---

bog‘liq bo‘lgan muhim muammolar ham ko'ndalang bo‘lib turibdi. Etnografiya
qadimgi ajdodlarimizning o‘tmishdagi etnik jarayonlari, maishiy turmush va 
ma’naviy madaniyat qoldiqlari hamda xususiyatlarini ham o‘rganadi. Masalan,
saklar, massagetlar, so‘g‘dliklar, baqtriyaliklar, xorazmliklar va marg'iyonaliklar 
etnografik jihatdan kam o'rganilgan. Yozuvsiz xalqlaming qadimiy tarixini 
o‘rgamshda etnografik tadqiqotlaming o‘mi muhim sanaladi.Yozma manbalar.
Yozma manbalar tarixiy manbalaming muhim va asosiy turlaridan biri
hisoblanadi. Insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog‘i, kishilaming o‘zaro 
munosabatining natijasi o‘laroq yaratilgan va o tmish zamonlarda sodir bo‘lgan 
ijtimoiy-siyosiy voqealami o‘zida aks ettirgan manba sifatida o‘lkamiz tarixini 
haqqoniy o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. Yozma manbalar, o‘z navbatida, ikki 
turga bo'linadi:Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy 
hujjatlar (yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisobot daftarlari, rasmiy 
yozishmalar va boshqalar).Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid 
masalalami o‘rganishda rasmiy hujjatlar, moliyaviy-hisobot daftarlari va 
yozishmalaming ahamiyati juda muhim sanaladi
3
. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-
siyosiy hayotni o‘rganishda muhim yuridik hujjat hisoblanadi.Mutaxassislaming
fikricha, ulaming orasida, ayniqsa, rasmiy yozishma hujjatlarida soxtalari ham
uchrab turishi mumkin. Shuning uchun ham ulardan foydalanishda diqqat-
e’tibor va o‘ta ehtiyotkorlik talab qilinadi. 
3
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni niard va olijanob xalqimiz bilan birga 
quramiz. -Т.: O'zbekiston, 2017

---

hayoti va faoliyati yoritilgan. Jamiyatning rivojlanishida asosiy kuch hisoblangan 
mehnatkash xalqning turmush tarzi, ulaming orzu-istaklari, his-tuyg'ulari, xalq
harakatlari va bu harakatlaming mazmun-mohiyati, jamiyatda ro‘y bergan
voqea va hodisalar to‘g'risidagi ma’lumotlar tarixi esa ko p hollarda chetlab 
o‘tilgan. Umuman olib qaraganda, bu turdagi yozma manbalarda hukmron 
doiralaming dunvoqarashi o‘z ifodasini topgan. o‘sha davrdagi jamiyatning 
maqsad va manfaatlari ifoda etilganligi bilan ajralib turadi. Bu turdagi yozma
manbalarda hukmron doiralaming dunvoqarashi o‘z ifodasini topgan boiishiga
qaramasdan, tarixiy o lkashunoslikni o‘rganishda birlamchi manba bo‘lib xizmat 
qiladi.Arxiv manbalaru Arxiv lotincha «arxtvus» - hukumat binosi so‘zidan 
olingan. Lekin «arxiv» atamasining hozitgi qo‘llanish ina nosi butunlay
boshqacha. Arxiv - bu idoralar, korxonalar va tashkilotlar, shuningdek, tarixiy
shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan muassasa hisoblanadi. Arxivlarda
tashkilotlar, korxonalar, muassasalar, korxonalar, jamoa va davlat xo‘jaliklarini, 
ayrirn shaxslaming ko‘p yillik faoliyati haqida ma’lumotlar va hujjatlari
saqlanadi. 0 ‘lka tarixini o‘rganishda bu hujjatlaming ahamiyati kattadir. Aixiv 
hujjatlarini qidirib topish, ular ustida ishlash va olingan ma’lumotlami hayotga
tatbiq etish murakkab ish.O‘rta Osiyoda arxiv yozuv bilan bir vaqtda paydo
bo‘lgan. Arxeologlar qadimgi Tuproqqal’a xarobalaridan Xorazmshohlarga
tegishli III-IV asr boshlariga oid sopollarga bitilgan qadimgi hujjatlardan iborat 
arxiv namunalarini topishdi. 1930-yil boshlarida Mug‘ tog‘laridagi yodgorlik
xarobalaridan Divashtich arxivi topildi. Qazishmalar natijasida Divashtich
a.rxivi VIII asrga oid bo‘lib,