УртаОсиёдаги илгор фалсафий – этикавий йуналишнинг биринчи забардаст вакили Абу Наср Мухаммад ибн Узлуг ибн Тархон Фаробийдир


- мавзу. Ахлокнинг структураси, мохияти ва ижтимоий функциялари


Download 445 Kb.
bet3/6
Sana10.02.2023
Hajmi445 Kb.
#1184719
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Этика Сапохонов Х

3- мавзу. Ахлокнинг структураси, мохияти ва ижтимоий функциялари.

Режа:




  1. Ахлокий онг, унинг мохияти ва мазмуни.

  2. Ахлокий амалиёт ва ахлокий муносабатлар.

  3. Ахлокнинг ижтимоий функциялари.

Таянч тушунчалар:


Ахлокий онг, ахлокий амалиёт, ахлокий талаблар, адолат, хулк нормалари, индивидуал ахлокий онг, ахлокий хиссиёт, ахлокий ишонч, эпизодик ахлокий муносабатлар, тургун ахлокий муносабатлар, бахолов, билиш, тарбиялаш функциялари.

Ахлок узгарувчан мураккаб тушунча. Ижтимоий онг сингари ахлок структурасини хам ижтимоий муносабатлар белгилайди.


Ахлок – киши ва жамият уртасидаги объектив узаро богланишнинг идеологик ва психологик намоён булишидир. Аникроги умумий ва индивидуал манфаатларни мувофиклаш заруратининг ифодасидир. Шунингдек, ахлок шахс билан жамият уртасида юзага келадиган зиддиятларни бартараф этишнинг асосий шаклларидан биридир.
Ахлок структурасига ахлокий онг, ахлокий амалиёт ва ахлокий муносабатлар киради. Ахлокнинг мазкур элементлари бир –бири билан узаро боглик булса-да, нисбий мустакилдир.
Ахлокий онг – ахлокий талабларни, адолат тугрисидаги тасаввурларни шакллантирадиган назариялар ва карашлар йигиндисидир. Умуман, онг сингари ахлокий онг хам мавжуд ижтимоий борликнинг инъикосидир. Аммо ахлокий онгда ижтимоий борлик эмас, балки кишиларнинг жамиятдаги хулки уз ифодасини топади.
Маълумки, инсон хар кандай хатти – харакатини онги оркали бажаради. Мазкур хатти – харакатлар жамият учун фойдали булса, ахлокий онгнинг мазмунини ташкил этади.
Ахлокий онгнинг мазмунида хулк нормаларидан ташкари одат ва анъаналар хам мухим урин тутади. Чунки одат ва анъаналарда хулк коидалари булиб, турмушга мустахкам сингиб кетган ва тургун характердаги бир хил хатти – харакатларга кенг йул – йуриклар курсатади.
Тарихий тажрибалар сифатида сайкал топган одат ва анъаналарда халк рухи, миллатнинг психик хусусиятлари хажда даврнинг белгилари уз ифодасини топган булади. Улар хаётий эхтиёжлар таъсирида пайдо булади, шаклланади, сунг халк томонидан куллаб – кувватланади.
Демак, ахлок тараккиётидаги хар бир янги кадам эски, умрини утаб булган урф – одат ва анъанларни унитиш хамда янги одат – анъаналарни хаётга жорий килишдан иборат. Кишилар хаёт тарзини маъноли ва мазмунли килган, шунингдек, ёшлар ахлокий тарбиясида мухим роль уйнайдиган одат – анъаналарни авайлаб саклайдилар. Уларни янги умуминсоний мазмун билан бойитиб авлоддан – авлодга мерос колдирадилар.
Мавжуд расм – русум, урф – одат ва анъаналарни учга булиб курсатиш мумкин:

  1. Миллий урф – одат ва анъаналар.

  2. Диний урф одат ва анъаналар.

  3. Байналминал урф – одат ва анъаналар.

Ахлокий онг структурасидаги кейинги элементлар ахлокий туйгу, ахлокий хиссиёт ва ахлокий ишончдир. Агар ахлокий туйгу ва ахлокий хиссиёт булмаса, кишилар уртасида чин маънодаги ахлокий муносабатларнинг булиши мумкин эмас. Туйгулар, хиссиётлар ахлокий онгга ёркинлик ва тургунлик беради. Хиссиёт инсоннинг ахлокий хаётини тулаконли килади. Хиссиётлар уз мазмунга кура ижобий (самимият, рахмдиллик, хамдардлик, мехрибонлик) ва салбий (мунофиклик, хасад, бахиллик, ичикоралик) турларга булинади.
Ахлокий онгда эмоционал томон интелектуал томон билан (тажриба ва акл) чамбарчас богланиб кетади. Хиссий тажриба булмаса, акл бум – буш ва уз навбатида акл иштирок этмаган хиссий тажриба курдир, деб таъкидлаган эди буюк немис файласуфи И. Кант.
Демак, акл хиссиётларга маълум ижтимоий йуналиш беради. Эмоционал хиссиётлар эса онгда узининг аклий асосини топади. Хиссиёт маълум маънода инсондаги ахлокийликни кучайтиради. Масалан, инсон уз хаётини хавфга куйиб, бошка одамга ёрдам бераётганда (сувга чукаётган одамни куткараётганда ёки ёнаётган уйдан болани олиб чикиш пайтида) ижтимоий муаммолар хакида уйламайди, бирор – бир нарсани мулжалламайди, мулохаза килиб утирмайди.
Бундай шароитда инсон хиссиётлар таъсирида булади. Бирок хиссиётлар маълум даражада хатти – харакатнинг ахамиятини белгилагани билан хамиша хам хулкнинг сабабчиси була олмайди. Факат катъий масалан, имон, эътикод ва ишончгина хулкнинг асосини ташкил этади.
Ахлокий ишонч шахснинг актив фаолият йуналишини, унинг муайян максадга интилишини ва хаёт позициясини белгилайди. Ахлокий ишонч узида рационал ва эмоционал томонларни ифодалаб, характерга тургунлик беради, шахснинг ахлокан етуклигини кафолатлайди.
Ахлокий онгнинг узига хос ва айни пайтда энг мухим элементи шахснинг ахлокий сифатларидир. Улар ижобий ва салибий ахлокий сифатларга булинади.
Ижобий ахлок сифатлари:

  1. Камтарлик

  2. Мехнатсеварлик.

  3. Хушмуомалалик.

  4. Рахимдиллик.

  5. Олийжаноблик.

  6. Ростгуйлик.

Салбий ахлок сифатлари:

  1. Хоинлик.

  2. Ёлгончилик.

  3. Хасадгуйлик.

  4. Иродасизлик.

  5. Мунофиклик.

кабиларга булинади. Ижобий ахлокий сифатлар шахснинг буюк бойлиги хисобланса, салбий сифатлар эса унинг нуксонлари хисобланади. Хамма даврларда хам ахлокий сифатлар муайян мафкуранинг умумий йуналиши билан белгиланган.
Шундай килиб, ахлокий онг жуда серкиррадир. У узида ижтимоий хаёт практикасида шаклланган нормаларни, одоб коидаларини, одат – анъаналарни, ахлокий хиссиёт, туйгу ва ишончни, шахс ва маълум ижтимоий гурух учун типиклашган сифатларни, гояларни ифодалайди.
Ахлокий онг кишиларни кундалик фаолиятида, уларнинг хулкида, кишиларнинг амалий хаётида намоён булади. Шу сабабли ахлок структурасидаги иккинчи мухим бир элемент – ахлокий практикадир. Ахлокий амалиёт – инсоннинг мехнатга, коллективга, оилага, кариндошларга, дустларга муносабатидир. Унда шахснинг табиатга, жамиятга булган муносабати хам уз ифодасини топади. Бошкача килиб айтсак ахлокий амалиёт амалда намоён буладиган ахлокдир.
Ахлоклилик ва хулк – ахлокий практикага караганда торрок тушунчадир. Хулк – кишининг онги ва иродаси билан белгиланадиган ахлокий хатти – харакатларнинг йигиндисидир. Кишиларнинг ахлокий хулки жамиятнинг ахлокий мухитини яратишда катта роль уйнайди. Хулкнинг биринчи элементи хатти – харакатдир. Хатти – харакатлар инсоннинг кундалик фаолиятидир. (онгли муайян максадга йуналтирилган). Жамиятда мавжуд булган ахлокий талабларнинг ижобий хам салбий куринишлари хатти –характларда намоён булади.
Хатти – харакатлар тугридан – тугри фаолият килишдангина иборат эмас. Улар фаолиятсизлик – сукут, пассивлик, локайдлик ёки имо – ишора, килик, караш тарзидаги муносабатларда хам ифодаланиши мумкин.
Хулкда, кишининг хатти – харакатларида, унинг ички маънавий дунёси, фикри, туйгу интилишлари, одатлари уз аксини топади. Бошка кишилар мафаатларига дахлсиз булган «соф индивидуал» фаолият ахлокий жихатдан «бетараф»дир. Айтайлик киши балконда усаётган гулларга сув куйди. Бу харакат ахлокий хам, ахлоксиз хам эмас. Борди -ю, бу киши бемор ётган, гуллари каровсиз ётган кушнисининг гулларини сугорса, тамоман бошка гап. Бу холда у кишининг хатти – харакати ахлокий мазмун касб этади.
Демак, инсоннинг хатти – харакати уз – узидан эмас, балки ижтимоий хаётнинг бир булаги булганлиги учун яхшилик ёки ёмонликдан иборат булади. Шунинг учун бирор–бир харакат юксак максадлар ва хар кандай эгоистик мулжаллардан холи амалга оширилса, бу харакат ахлокий булиш билан бирга гузал хамдир.
Хатти -харакатларинг ахлокийлик даражаси хамиша онглик даражасига богликдур. Эркин онгли ва томомила ихтиёрий юзага чиккан хулкгина ахлокий кийматга эга булади. Ахлокий талабларни чукур англаб етган киши эмас, балки шу талабларга катъий риоя килган одамгина одобли ва ахлоклидир. Акс холда, хар кандай мунофик одам узини ахлокли килиб курсатиши мумкин. Шунинг учун хам халкимиз «Одам оласи - ичида» деб бежиз айтмаган.
Ахлокий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг таркибий кисмидир. Ижтимоий муносабатларнинг хар кандай тури сингари, ахлокий муносабатлар хам ахлок нормалари билан чекланган кишилар, гурухлар, шахс ва жамият уртасидаги муайян богланишлар системаси тарзида мавжуддир. Шунга кура ахлокий муносабатлар эпизодик (фалокатга учраган одамга ёрдам курсатиш) ва тургун турларга булинади. Ахлокий муносабатлар кишиларнинг иродасидан ташкари пайдо булиб, ахлок нормаларининг карор топиши жараёнида кишилар онги оркали утади.
Ижтимоий муносабатларнинг бошка турларидан фарк килиб, ахлокий муносабатларда хамиша ва хамма жойда ахлокий нормалар ёки бахолар таъсири куриниб туради. Улар ахлокий фаолият, хулк, хатти – характларда, атрофдаги ижтимоий борликка нисбатан ахлокий таъсир курсатишда юзага чикади. Ахлокий муносабатларда кишиларнинг фаолияти ва хатти – харакатлари, улар муносабатларининг ахлокий–амалий ифодаси сифатида асосий урин тутади.
Ижтимоий онгнинг бошка хар кандай шакли сингари ахлокнинг вазифаси хам хукмрон мафкура учун хизмат килишдан иборатдир. Ахлок жамият маънавий хаётининг каттагина кисмини ташкил этади. У жамият тараккий этиши билан ривожланиб, бойиб боради. Шунингдек ахлок нисбий мустакилликка эга булиб, жамият тараккиётига у ёки бу тарзда таъсир курсатади. Бу дегани шуки, жамият тараккиётида иктисодий омиллар канчалик мухим роль уйнаса, ахлокий омиллар хам шунчалик прогрессив роль уйнайди.
Одатда ахлокнинг умумий функциялари: тартибга солиш (бошкарув) стимули, бахолаш, билиш ва тарбиялашдир. Амалда эса уларнинг барчаси бир – бири билан чирмашиб кбир – бирини тулдиради, бир – бирига утиб туради, бири бошкаси оркали амалга ошади.
Ахлокнинг бошкарув функцияси бошка функцияларини узига буйсундиради ва уюштиради. Ахлок факатгина йул – йурик, курсатма берибгина колмай, балки у шахсни маълум хатти – харакатга йуллайди, айрим холларда буйрук беради.
Ахлокнинг бошкарув функцияси, энг аввало, ахлокий талабларни ва ахлокий курсатмаларни ишлаб чикишда мухим роль уйнайди. Бир ижтимоий система урнида иккинчи бир ижтимоий система карор топса, янги ижтимоий система манфаатлари учун хизмат киладиган ахлокий талаблар ва ахлокий курсатмалар шак шубхасиз ишлаб чикилади.
Ахлокнинг бахолов функцияси, биринчи навбатда, анна шу ишлаб чикилган ахлокий талаб ва курсатмаларга кишиларнинг риоя килишларини назорат килиш учун хизмат килади. Бу функция ижтимоий максадлари тугрилигини тасдиклайди ёки рад этади. Бахолаш булмаса, ахлокнинг узи хам булиши мумкин эмас. Ахлокий бахолашнинг асоси яхшилик ва ёмонлик негизига курилади.
Ахлокнинг билиш функцияси ижтимоий онгнинг бошка хар кандай шакллари каби ижтимоий борликни акс эттиришдан иборат. Ахлок мавжуд ёки шаклланаётган ижтимоий муносабатларни конунлар тарзида эмас, балки жамиятнинг талаблари ва шахс манфаатлари акс этган муайян максадлар, гоялар, орзу – умидлар, хохишлар тарзида акс эттиради. Ахлокий онг кишилар хулкини хам муайян норма ва принципларда акс эттиради. Хуллас, инсоннинг ижтимоий борлик тугрисидаги билимларининг кенгайишида ахлокий муносабатлар хам мухим роль уйнайди.
Маълумки, ахлокий тарбия кишининг ахлокий киёфаси, унинг иродаси, уз –узини англаши ва характерининг шаклланишида фавкулотда катта ахамиятга эга. Киши томонидан кабул килинган тарбия талаблари унинг маънавий киёфасида характерли белгилар ва ахлокий сифатларни шакллантиради. Ахлокнинг тарбиялаш функцияси инсон камолотида бекиёс ахамият касб этади. Унинг ахамияти тугрисида буюк рус тадкикотчиси Белинский «Тарбия билан инсон кисмати хал этилади» деб ёзади.
Хулоса килиб айтиш мумкинки, ахлок ижтимоий тараккиёт махсули булганлиги учун унга доим узгариб борадиган ижтимоий борлик таъсир курсатиб туради. У узида жамиятга хос булган барча узгариш ва зиддиятларни акс эттиради. Шунинг учун хар кандай янги ахлок жамият хаётида мухим роль уйнаган халк оммаси фаолияти натижасида карор топади. Шу сабабли ахлок эгаси хамиша халк булган.

Адабиётлар:





  1. И. А. Каримов. Узбекистон, миллий истиклол, сиёсат, иктисод, мафкура. Тошкент – 1993 йил.

  2. И. А. Каримов. Танланган асарлар. 1-,2-,3-,4- жилдлар. Тошкент – 1996-97 йиллар.

  3. Х. А. Шайхова. Умуминсоний кадриятлар ва маънавий камолот. Тошкент–1993 йил.

  4. Э. Юсупов. Маънавий камолот омиллари. Тошкент – 1995 йил.

  5. М. Саттор. Узбек удумлари. Тошкент – 1991 йил.

  6. Этика. Тошкент – 1993 йил.




Download 445 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling