Ушбу ы=ув =ылланма в 5140900 касб таълим (бинолар ва иншоотлар =урилиши) йыналиши быйича билим олаётган талабалар, 3-йиллик ма

Friktsion muftalar. Friktsion mufta aylanuvchi momentni turli xildagi ishchi yuzalar 
bo’yicha ishqalanishi xisobiga uzatib beradi. Ular diskli, konusli va tsilindrsimon bo’ladi. 
Ular quruq suyuqlikda xam, moylangan suyuqlikda xam ishlay oladi ( 1 . 19 -rasm ) . 
Aylanma 
yuzalarda 
xosil 
bo’luvchi 
ta’sir
etuvchi kuch /
a
 orqali ifodalanadi. Bosimini 
uzatish usuli bo’yicha ulanish moslamalari 
turlicha: 
prujina-richagli, 
gidravlik, 
pnevmatik 
va
elektromagnitli bo’ladi. 
Bunda aylanuvchi moment, friktsion mufta orqali 
uzatilishi mumkin.
сц
T
n
k
z
fD
F
Т
/
5
.
0

bunda F
n
 – yuzalar o’rtasidagi me’yoriy ishqalanish 
kuchi; 
f-mufta yuasidagi ishqalanish koeffitsienti; 
D
t
 – ishqalanishdagi o’rtacha 
olingan diametr;
z -juft yuzalardagi ishqalanish miqdori;
k
sts
 - birikishdagi ortiqcha me’yoriy koeffitsient. 
f-ishqalanish koeffitsienti turli aylanuvchi juftlarda (yuzalarda) quruq xolda bo’lsa: 
Siqilgan kattiq plastmassada (tag qismi asbest bo’lsa) po’lat yuzasi bo’yicha (yoki chugun 
bo’lsa) f=0,25...0,4, metallokeramika bo’lsa (ishlov berilgan po’lat yuzasi bo’yicha) 
f=0,35...0,45, chugun yuzasi bo’yicha bo’lsa (yoki po’lat yuzasi bo’yicha) f= 0,14...0,18. 
Ishlov berilgan po’lat, xuddi shunday po’lat bo’yicha f-yoki chugun moylangan bo’lsa, 
f=0,06...0,08, metallokeramika ishlov berilgan po’lat yuzasi bo’yicha moylangan bo’lsa 
f=0,08...0,12 ga teng oraliqda bo’ladi.
Tezlikni to’xtatish moslamasi. Tezlikni to’xtatish moslamasi valni xarakatini to’xtatib 
qolish uchun, lebedka barabani, aylantirish platformasi, 
1. 19-rasm. 
Friktsion zanjirli muftalar. 
a)diskli; b)konussimon 
1. 18- расм. 
Харакатланувчи 
муфталар. 

---

56 
aylantiruvchi moslamalarni to’xtatish uchun qo’llaniladi. 
Tezlikni to’xtatish moslamasi ko’proq tasmasimon, ba’zan 
diskli va konusli tayyorlanadi (1. 20-rasm). 
To’xtatish moslamasi elektromagnit (5) orqali 
boshqarib turiladi. Kolodkali to’xtatish moslamalarida 
tasma ( 2 ) shkifni (8) qisadi. Richaglar (3) va ( 7 ) , o’z 
navbatida magnit ( 5 )
bilan o’zaro ta’sirlanuvchi 
«koromo’slo» mexanizmini (3,4,7 qism) bo’lakchalar 
tashkil etadi. Bo’lakchalar (3 va 7) prujina ( 6 ) bilan 
bog’langan bo’ladi. Richag (9) va prujina (1) to’xtatish 
moslamasini qo’yib yuborilgandan so’ng, tasma shkifdan 
o’zoqlashadi.
Sim arqonli uzatmalar. Sim arqonli uzatmalar - 
yukni xarakatini sim arqon aylantiruvchi shkif yoki baraban va sim arqon orqali bajaradi. 
Asosan sim arqon boshqarish kabinada (aylantiruvchi shkif), liftda va sim arqonli 
transporterlarda ishlatiladi (1.21 -rasm ) . 
qurilish mashinalarining deyarli barchasida sim 
arqonli uzatmalar ishlatilib, ular barabanli bo’ladi. Arqon 
aylantiruvchi shkif uchun aylananing tortishdagi foydali 
kuch quyidagicha Eyler formulasi orqali ifodalanadi. 


I
e
S
S
S
F
f
cб
cб
нб





bunda f-shkif bo’yicha arqonning ishqalanish 
koeffitsienti. 

-arqonni shkifni aylanib o’tishida xosil bo’lgan 
burchak 
Asosiy ishchi elementlari temir sim arqonlar 
xisoblanadi. Ular yuqori egiluvchanlikga ega bo’ladi. Bir 
eshimli, ikki eshimli (bir necha simlarni to’plab eshib, 
so’ngra uni yana eshib) qilib tayyorlanadi (1.22-rasm). 
Ularning barchasi bir tomonga eshilgan, turli tomon yo’nalishga asoslanib eshilgan (u 
xolda mayda sim to’plari boshqa tomonga, ularning jamlamasi ikkinchi tomonga) unda 
"krestsimon o’rama" deyiladi. Keyingisi aylanib ketishga ancha bardoshli bo’ladi. Eshimni 
turiga qarab aniq tegib turuvchi, chiziqli tegib turuvchi turlarga bo’linadi. Moylab turish 
uchun o’rta qismida material, ip va xokazo bo’ladi. 
qurilish mashinalarida asosan olti qator eshilgan sim arqonlar ishlatiladi. Ular olti 
kichik va ikkita katta teskarisiga eshilgan simlardan iborat bo’ladi. Ular 6x19q144 ta yoki 
6x37q222 ta. Ba’zan 7 qator eshimli o’rtasida bo’lib, sim arqonlar ishlatiladi. Ularni bir 
diametrdagi olti eshimli arqonga nisbatan mustaxkamligi 15% yuqori bo’ladi. 
g’ 
6 5 
1. 20-rasm. Kolodkali va 
tasmali Tezlikni to’xtatish 
moslamalari sxemasi. 
1-prujina, 2-tasma, 3-richag, 4-
koromislo, 5-magnit, 6-
prujina, 7-richag, 8-shkif, 9-
richag. 
1. 21 -rasm. Sim arqonli 
uzatmalar sxemasi. 

---

57 
Sim arqonlarni cho’zilishga xisoblanadi. O’zilish yukida quyidagicha bo’ladi: 
Fn
R

bunda / - xisobiy yuklanish, sim arqonni ko’tarish qobiliyati. 
n- ortiqcha yuklanishni xisobga oluvchi extiyotlik koeffitsienti. 
qurilish kranlarida, lebedkalarda ish turidan qat’iy nazar n=5..6, ekskavatrlarda 
n=3,5...4,5, ko’targichlarda n= 9 bo’ladi. 
Uni uzoqqa chidamliligi baraban diametriga yoki blok diametriga bog’liq, ya’ni 
arqon diametriga nisbati bilan xisoblanadi. 



k
б
d
D /
16...40, bu yuklanish rejimiga 
bog’liq, bo’ladi. Sim arqonlarni bir uchini eng kamida uchta joyidan maxkamlash 
bilan olib boriladi, bir-birini oralig’i I=5d
k
masofada joylashgan bo’ladi (1.23-rasm). 
Moslamalar. Moslamalar ko’p qurilish mashinalarida ko’tarilayotgan yuk 
lebedka orqali moslamalar bilan bajariladi. Moslama bu ikkita aylanuvchi g’ildirak-
aylantiruvchi va aylanuvchi (ularni o’z navbatida bir necha sim arqonlarini 
aylanishini bog’lovchi) bloklardan tarkib topgan. 
Yuk xarakatlanuvchi (aylanuvchi) moslamaga ilinadi, keyingi uchi lebedkani 
barabaniga maxkamlanadi. Ular ikki xilda tayyorlanadi: 
1. Sim arqonning erkin xoldagi boshlangich uchi siljimaydigan turg’un 
nuqtadagi g’ildiraklar orqali o’tuvchi va oxirgi ikkinchi uchi xam shu qo’zg’almas 
tayanchga maxkamlangan (1.24a-rasm); 
1. 22-rasm. Po’lat simli arqonlar. 
TK6x19

1 
4 
Spiralli berk 
1.23-расм. Пўлат арқонлар учун қисгич ва ковушлар 

---

58 
2. Sim arqoning erkin xoldagi boshlangich uchi siljimaydigan turg’un 
nuqtadagi g’ildiraklar orqali o’tuvchi va oxirgi ikkinchi uchi xam shu qo’zgalmas 
tayanchga maxkamlangan (1.24 b-rasm); 
Asosiy afzalliklaridan biri, ayrim xolda 
olingan sim arqonlarga nisbatan, bularda yuk 
kuchlanishlarini oz miqdorda mos xolda 
kichik diametrdagi sim arqonlarda blok va 
barabanlardan foydalanish imkonini yaratadi. 
Yukni ko’tarayotgan vaqtda moslama 
orqali o’tuvchi sim arqondagi kuchlanish 
(baraban o’rayotganda) quyidagicha bo’ladi 

 

R
n
б
i
q
Q
S

/


bunda Q - yukni og’irlik kuchi; 
q - aylanib xarakatlanuvchi moslamani og’irlik kuchi; 
i
n
- moslamadagi o’ramlar soni; 

R

- moslama uchun foydali ish koeffitsienti. 
U xolda quyidagicha ifodalanadi: 




б
n
б
n
б
n
I
I
t








/
/
bunda 
б

- bitta blok foydali ish koeffitsienti 0,96...0,99 
n - moslamadagi bloklar soni; 
Agar ko’p bloklar miqdori 4 tadan ortmasa 
n
б
б



bo’ladi. Afzalligi: aloxida sim 
arqonlarda xam zo’riqishni ozligi, natijada kichik diametrdagi arqonni xam olish 
mumkin bo’ladi. 
Kamchiligi: ko’p marta egilib o’tadi, natijada sim arqon yemirilib, tarqala 
boshlaydi, bu esa foydali ish koeffitsientini kamaytirib yuboradi.