Ушбу ы=ув =ылланма в 5140900 касб таълим (бинолар ва иншоотлар =урилиши) йыналиши быйича билим олаётган талабалар, 3-йиллик ма

i
, vertikal M
u
 va
gorizontal M
x
 tekisliklar bo’yicha ta’sir etuvchi
sifatida quyidagicha ifodalanadi:
2
2
у
х
и
М
М
М


Xavfli kesimda burovchi moment bo’lganda T kattalikni 
eguvchi moment orqali quyidagicha ifoda etiladi: 
2
2
Т
М
М
х
пр


Xavfli kesimda val diametri quyidagicha bo’ladi: 
 


3
1
.
0
/
б
M
d
iд

Bunda: [b] - ruxsat etilgan kuchlanish [b]=(0,1. . .0,15)b
b
b
b
-val materialining mustaxkamlik chegarasi. 
O’qni xisoblashda M
pr
o’rniga M
n
kattaligi qo’yiladi. Valni keltirilgan aniq xisobi va 
o’qi bo’yicha xisobi uzoqqa chidamliligi bo’yicha olinadi. Bunda valni yuklanish tartibi, 
chidamlilik chegarasi, kontsentratsiya chegarasi va masshtab faktoriga bog’liq bo’ladi. Val va 
o’q yana qirquvchi kuch va mustaxkamlikga xisoblanadi. Eng katta egilish miqdori 0,0003 
(tayanch oralig’i bo’yicha), tashqi g’ildirak o’rnatilgan joyda -0,03 bo’ladi. Bu birikish 
modulidan olingan nisbat bo’yicha xisoblanadi. 
Podshipniklar. Podshipnik - aylanuvchi valni ushlab turish uchun va ma’lum masofada 
o’qni va unga tushuvchi yukni ko’tarish uchun xizmat qiladi. O’q va valdan tashqari 
podshipniklar turli detallarni (o’q atrofida) ushlab turishga xizmat qiladi. Masalan: katka, 
shkif, shesternya va xokazolar. 
Ishqalanish turiga qarab sirpanuvchi va borib-kelib aylanuvchi turlarga bo’linadi (1.1 
6-rasm ) . 
Sirpanuvchi - bu detallarni aylanishdagi tayanch xisoblanadi, ya’ni sirpanish sharoitida 
ishlaydi. TSapfa yuzasi bilan podshipnik orasi moylanib turiladi. 
Borib-kelib aylanuvchi podshipniklar aylanganda ishqalanish asosida ishlaydigan va 
aylanuvchi elementlar yordamida (sharik va rolik) gi aylanuvchi yoki borib-keluvchi 
detallarni tayanchi xisoblanadi. 
Aylanishdagi ishqalanish kuchi Kulon konuni bo’yicha quyidagicha ifodalanadi. 
r
N
f
F
k
k
/


bunda /
k
 - aylanishdagi ishqalanish koeffitsienti; 
N - ta’sir etuvchi kuch; 
g - aylanuvchi jism radiusi. 
15 rasm. Val va 
o’qlarni asosiy turlari. 
a,b) eguvchi moment 
ta’siriga ishlovchi 
o’qlar; 
v,g)to’g’ri 
o’qlar; d)tirsakli val;
e) egiluvchan val. 

---

53 
Relьsda xarakatlanayotgan po’lat g’ildiraklar uchun f
k
q0.005 sm, podshipnikning 
toblangan yo’lakchasi bo’yicha xarakatlanayotgan rolik yoki sharik uchun f
k
q0,0005. . . 
0,001 sm 
Jism moment Tq f
k
N yoki kuch /qf
k
N/I ta’sirida xarakatlanishi mumkin. 
bunda / - ta’sir etuvchi kuch yelkasi. 
Mashinalarda podshipniklar asosiy tayanch xisoblanadi. Aylanuvchi podshipniklar 
sinflarga bo’linadi. Ular yukni qabul qilish yo’nalishi bo’yicha radialь, radialь-tayanchli, 
tayanchli bo’ladi. qatorlari bo’yicha bir va ikki qatorli bo’ladi. Aylanish shakliga qarab sharikli 
(rolikli), o’zi o’rnatiladigan usulda, gabarit o’lchamlari bo’yicha tayyorlanadi. 
Sirpanuvchi podshipnikga nisbatan afzalligi-ishqalanish kuchi momenti va issiqlik 
xosil bo’lishi ozroq (5...10 marta), yurishdagi momenti oz, qarovga muxtojligi kam, 
moylash yog’i sarfi kam, bir birlikdagi yuk ko’tarish qobiliyati yuqori (kengligi bo’yicha), 
rangli metall sarfi oz, materialiga va valni termik ishloviga ozroq talab qo’yiladi. 
Kamchiligi: diametrining gabariti kattaligi, xamda aloxida o’lchamli podshipniklarni kam 
miqdorda ishlab chiqarilganda, ularning baxosini qimmat bo’lishidir. 
Materiali: xalqa va aylanuvchi jism uchun yuqori uglerodistli, xromli 
sharikopodshipnik po’lati xisoblanadi. Masalan: SHX15 va SHX15SG (o’rtacha uglerod 
tarkibi qismi 1...1,1%) kattikligi NRS 60...66. /adir-budurligi (silliq emasligi) 11 ta sinf 
bo’yicha belgilanadi. 
Xisobi asosan yuzasini uzoqqa chidamliligi bilan tekshiriladi. Xisob tajriba yo’li 
bilan yuklanish-R bilan, million tezlanishda xosil bo’lgan, charchash (dog’lar) belgilari orqali 
va jamlangan miqdor orqali ifodalanadi. 


L
р
с


/
 
bunda a=3 - sharikopodshipnik uchun; 
a =3,33 - rolikli podshipnik uchun
s - dinamik yuk ko’tarishi doimiy radial yuklanish (tayanch, tayanchli radial 
podshipniklar) da o’q bo’yicha yuklanish, ya’ni 10
6
aylanmada podshipnik aylanish 
davomida (ichki xalqani) chidamliligi. 
qurilish mashinalarida konstruktsiya xilidan kat’iy nazar (ish sharoitidan kat’iy nazar) 
xizmat davri 500...10000 soatgacha bo’ladi. 
Podshipniklarning ishlash soati bo’yicha uning uzoq muldatga chidamliligi quyidagicha 
aniqlanadi. 
n
L
L
h



60
/
10
6
1.16-расм. Бориб-келишда хосил былган иш=аланишдаги куч таъсири схемаси. 

---

54 
bunda n- podshipnik aylanish chastotasi. 
O’q bo’yicha katta yuklanish tushadigan vaqtda tayanchning yuzasini kengaytirish uchun 
ajraluvchi «podpyatnik» lar qo’llaniladi. 
Sirpanuvchi podshipniklarni qo’llanilishi, aylanuvchi podshipniklarga qaraganda, 
kerakli miqdorda ko’proq qo’llaniladi. Ya’ni kerakli vaqtda yoki ishga yaroqsiz bo’lganda 
ajratib olish mumkin bo’ladi. Masalan: tirsakli dvigatelь vallarida, xavo xaydagich 
kompressorlarda va xokazo. 
Ayniqsa tez aylanuvchi vallarda, og’ir vallarda, katta dinamik kuch ta’sirida suv ostida 
ishlovchi joylarda, tashqi muxitda ta’sirlanuvchi va ifloslanib qoladigan joylarda ishlatiladi. 
Asosiy 
ishchi 
elementi 
uni 
yopma 
qopqog’i 
xisoblanadi. 
Ular 
antifriktsion 
materialardan 
(babbit, 
bronza, 
plastmassa, 
metallokeramika, 
chugun, grafit) tayyorlanadi. 
~~ 
SHartli ravishda, solishtirma bosim ruxsati bo’yicha xisoblanadi. 
 
 
P
dI
F
Р


/
 
bunda F- tayanchga tushuvchi yuklanish; 
d va I - podshipnikning «qopqog’i» uzunligi va diametri;

d
I /
 
- asosan 0,8...1,2; 
[R] =20 MPa dan oshmaydi. 
Moy yordamida sirpanuvchi podshipniklar moyli ishqalanish kuchiga xam 
xisoblanadi. 
Uzatuvchi muftalar. Vallar orasidagi aylantiruvchi momentni uzatib berish uchun 
xizmat qiladi. Biri ikkinchisining davomi va val oralig’i va unga o’rnatilgan detallar (tishli 
g’ildirak, shkif, yulduzcha) asosida ifodalanadi. 
Uzun vallar tayyorlanish texnologiyasiga qarab, yig’iluvchan, tashishga qulay qilib 
tayyorlanadi. Bunday vallar teshikli muftalar orqali ulanadi. 
Bularga «vtulkali» va «flantsli» muftalar kiradi(1.17-rasm). 
Muftalarni diametrlari, vallarni diametri bo’yicha standartlashtirilgan. 
Bunday muftalarni o’rnatishda boltlar oralig’i muftaning tekisligi bilan ularni 
ishqalanish kuchini tortilishidagi (zo’riqishdagi) kuchini xisobga olib xisob qilinadi (1. 18-
rasm). 
1. 17-расм. Берк муфталар. а,б) втулкали, в) фланцли 

---

55 
/
zat

2T

(d
cp

z

f)
bunda /
zat
 - bitta boltni zo’riqish kuchi;
T - moment kuchi; 

-birikishdagi ortiqcha me’yoriy ko’rsatkich, 
1,2...1,5; 
d
sr
 – xalqaning ishqalanishdagi yuzasi diametri, 
boltni turishida o’rab turgan diametr; 
z - boltlar soni; 
f- ishqalanish koeffitsienti, 0,15...0,2 
Boltlar oraliqsiz o’rnatilsa, boltni qabul qilish 
momenti-qirqilishga ishlash bo’yicha xisoblanadi. Bitta 
boltni qirqish kuchi quyidagicha xisoblanadi: 
)
/(
2
cp
ср
d
z
T
F


