Ушбу ы=ув =ылланма в 5140900 касб таълим (бинолар ва иншоотлар =урилиши) йыналиши быйича билим олаётган талабалар, 3-йиллик ма

4 . 8 . Gruntlarni zichlovchi mashinalar 
CHuqur xavzalarni, notekis joylarni to’ldirib tekislashda gruntlar suriladi. Vaqt o’tishi bilan 
o’zining tabiiy og’irliklari, tashqi yuk ta’siri, yer usti inshootlarini og’irliklaridan, bunday 
joylardan o’tuvchi transport xarakatidan va boshqa faktorlar ta’sirida to’ldirilib yoki tekislanib 
quyilgan joylar cho’kadi. qurilishdan oldin yer usti inshootlarini o’lchamlari aniqlanib, o’sha joy 
(to’ldirilgan joy) zichlagich yordamida, trambovka, titratish titratib zichlash, titratib 
trambovkalash orqali zichlanadi. Zichlash jarayonida grunt qismlari birikadi va yaqinroq 
jipslashadi. Natijada grunt qismchalari orasidagi namlik va xavo qatlami ozayadi bir qismi 
chiqib ketadi. Yumalatib moslama orqali gruntlarni zichlash orqaga qaytmaydigan deformatsiyasi 
gruntni bir necha taqoorlanib qayta yumalatish, orqali bajarilib, dumalanayotgan pastki 
g’ildirak grunt bilan kontaktli bog’lanishda bo’ladi. Zichlashda grunt og’irlik kuchi ta’sirida 
bosiladi. SHu sababli kinetik energiyasining bir qismi, urib ta’sir etish vaqtida gruntni bosib 
turish xisobiga aylanadi. Tebranmali zichlash gruntga to’lqinli og’ma xarakatni uzatish 
xisobiga bajariladi. Natijada grunt qismlarini solishtirma birikishini ta’minlaydi. Bu xarakat 
titratuvchi massa yordamida zichlanuvchi grunt yuzasi bo’ylab ta’sir etishda, yoki ichki ta’sir 
etish orqali (ichki tushiriluvchi titratgich orqali) bajariladi. Tebranmali zichlashda titratgichni 
ishchi qismlari bilan birgalikda grunt xam titratishda va og’irlik kuchi ta’sirida zichlashadi. 
Titratib urish (trambovkalash) asosan titratgichni ishchi qismlarini yer satxidan, 
yuzasidan ko’tarib, ajratib olish va uni gruntga urish orqali bajariladi. Natijada grunt siqiladi 
va undagi suv nam erkin xolga o’tib bog’lanishi o’ziladi va tashqi yuk kuchlanishga 
qarshilik kuchi kamayadi. Bu bilan boshqa usullarga nisbatan samarali bo’lishligiga 
erishiladi. Titratib urish usulini bir turi xisoblanuvchi — dumalatish usuli grunt ustida 
xarakatlanuvchi og’ir massali dumaloq moslama grunt ustida xarakatlanganda tik yo’nalgan 
titratishni paydo etadi. Natijada og’irlik kuchi va titratish xisobiga grunt qismlari jipslashadi. 
Grunt zichlovchi mashinalarning ish rejimini belgilashda, qalin qavatli gruntlarni zichlashda 
katta kuch va og’irlik massasidan iborat bo’lishligini e’tiborga olish kerak. Lekin zichlanish 
ko’rsatkichi xech vaqt gruntni mustaxkamligidan ortiq bo’lmaydi. Bu talab bajarilmasa, u 
xolda gruntni strukturasi buziladi. Natijada zichlovchi moslama dumalatish g’ildiragi bilan 
grunt o’rtasida kuchli to’lqinlanish paydo bo’lib, grunt qirindilari zichlovchi moslamadan yon 

---

116 
atrofga tomon qochadi. Grunt zichlovchi mashinalarning xar bir zichlash yo’lidan keyingi 
davrdagi gruntni mustaxkamlik chegarasi ortib boradi. SHuning uchun samaradorligini 
oshirish uchun xar bir zichlanishni grunt yuzasidagi bog’lanishiga qarab ta’sir etuvchi 
kuchlanishini oshirib boriladi. SHu sababli ikki bosqichli zichlash: oldingi bosqich yengil 
massali mashina yordamida bajariladi. Natijada bir joydagi zichlab urishlar soni 25% ga 
qadar ozaydi va natijada tannarxini 30% gacha arzon bo’lishini ta’minlaydi. Bunda 
mashinaning og’ir qismlarining bir necha yengil qismlarga almashtiriladi. Skreper 
yordamida tekislanadigan grunt yoyilgandan so’ng xosil bo’lgan zichlanish birinchi 
bosqichdan o’tgan bo’ladi. CHunki skreper xarakat davomida gruntni qisman zichlashtirib 
ketadi. Dumalatish bilan zichlash uni tezligiga bog’liq bo’lmaydi. Lekin yuqori tezlikda 
siljuvchi kuchlanish birikish yuzalarida katta bo’lgani uchun gruntni strukturasida kichik 
mustaxkamlik yuzaga keladi. Tajribalardan ma’lum bo’lishicha eng samarali zichlash tezligi 
birinchi bosqichdagi zichlashda kichiqooq (1,5...2,5 km

s) ikkinchi bosqichdagi zichlashda 
yuqori tezlik (8...10 km

s) bo’lishligini isbotladi.