Utayeva feruza xolmamatovna

vodiysining aholisi-so‘g‘dlar boshiga tushdi. Iskandar yurishlarini 
bayon qilgan tarixchilar xotiralarida Politimet daryosi to‘g‘risida 
ma’lumotlar berilgan. Arrian Politimet keng teritoriyaga chuzilgan va 
qumliklarga kirib yuqolib ketgan daryo deb yozadi.Politimed so‘g‘d 
tilida namich -“mashhur”, “shonli” (nom so‘zidan olingan.) Arablar 
istilosidan keyin dastlabki asrlarda daryo nomi esdan chiqarilgan. XIII 
asrdan boshlab yozma manbalarda uchraydi. 
Buyuk ipak yo‘li chorrasida joylashgan Samarqand qad rostladi. 
Qurg‘on shaharlar, obod qishloqlar qad ko‘tardi. 
Maroqanda bu - Samarqandning yunoncha nomi (miloddan avvalgi 
IV asr milodiy IV asrlar). Aslida Samarqandning qadimgi nomi Sug‘d 
yozma manbalarida Smarakansa bo‘lib, uni yunon tarixchilari 
Marokanda deb yunonchaga ugirib olganlar. Samarqandning 
Marokanda nomi XVII asrdan so‘ng Yevropa tarixchilarining asarlari 
orqali kirib kelgan. Arxeologik tadqiqot natijalariga ko‘ra, dastlab, 
miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda Marokanda atrofi mudofaa 
devorlari bilan o‘ralgan qal’a-qo‘rg‘on bo‘lganligi aytilga. Miloddan 
avvalgi VII asrdan shahar devori devg‘ishtlardan qayta tiklangan. 
Uning shimoliy qismida hukmdor qarorgohi - Arki a’lo joylashgan. 
Yunon mualliflari Arrian, Strabon va Kurstiy Kvint Ruflarning 
ma’lumotlariga ko‘ra, miloddan avvalgi 329 -yilda Aleksandr 
qo‘shinlari Hindukushdan oshib o‘tib uni zabt etib, vayron qilgan. 
O‘sha kezlarda shahar maydonining aylanasi 12 km bo‘lgan. 
Aleksandr qo‘shinlariga qattiq qarshilik ko‘rsatgan sug‘d qahramoni 
Spitamen qo‘shinlari to‘satdan paydo bo‘lishidan cho‘chigan 
yunonlar shaharda o‘z harbiy garnizonini saqlash maqsadida shahar 
qal’a devorini qayta tiklatgan. Strabonning ma’lumotlariga ko‘ra, 
Spitamen boshchiligidagi qo‘zg‘olon bostirilgach, Aleksandr yana 
Marokandani vayron qilishni buyurgan. Keyinchalik shahar atrofidagi 
mudofaa devori mahalliy hokimlar tomonidan antik davrga xos 

---

75 
an’ana asosida qayta tiklangan. Marokanda miloddan avvalgi VIII 
asrdan to milodiy IX asrgacha sug‘diycha Smarakansa, so‘ng forsiycha 
Samarqand, IX asrdan turkiycha Semizkent nomi bilan manbalarda 
uchraydi. Keyinroq Samarqand nomi shaharning mutlaq nomiga 
aylandi.
Milodiy III-IV asrlardagi xalqlarning Buyuk ko‘chishi davrida O‘rta 
Osiyo orqali ko‘chmanchi qabilalar to‘lqini o‘tib, bu qabilalar qisman 
vohalarda o‘troqlashdi. 
Milodiy I ming -yillik o‘rtalarida bu hudud eftaliylar davlati,keyin 
qudratli Turk xoqonligi tarkibiga kiradi. Sug‘d savdogarlari, 
samarqandlik tijoratchilarning nufuzi Turk xoqonligi davrida ortdi.Turk 
xoqonlari Xitoydan o‘lpon sifatida oladigan ipaklarni samarqandlik 
savdogarlar sotishgan va Turk xoqonlari undan manfaatdor bo‘lganlar. 
Xitoy solnomalarida Samarqandda bolalar besh yoshidan savodga 
o‘rgatilganligi, hunarlar va savdo bobidagi bilimlarni egallaganligi, 
tashabbuskorlik va tadbirkorlik ko‘nikmalarni orttira borganligi haqida 
xabar berganlar. 
Sug‘d shaharlarida me’mochilik rivojlanib,bir necha qavatli shinam 
uylar,rasmlar va haykallar bilan bezatilgan saroy va ibodatxonalar qad 
ko‘tardi. Shahar savdogarlari Xitoy, Eron, Misr, Suriya, Hindiston, 
Vizantiya bilan savdo qilgan. 
712 -yil Samarqand Qutayba ibn Muslim qo‘shinlari tomonidan 
bosib olindi. Istilochilar so‘g‘d shaharlarini taladilar. Arab tarixchisi at-
Tabariy Xurosonga tayinlangan noiblar tomonidan Samarqanddagi 
ma’budlar talangani va ulardagi oltinlar, qimmatbaho toshlar yig‘ib 
olinib, vayron qilib tashlangani haqida yozgan. VIII asrning ikkinchi 
yarmi IX asrda shahar vayronalardan qayta tiklangan. 
IX-X asrlarda Samarqand hunarmandlari oltin va kumush 
belbog‘lar, noyob metaldan ishlangan zargarlik buyumlari, zeb ziynat 
buyumlari ko‘plab tayyorlandi. 
Samarqand sopoli nihoyatda chiroyli bo‘lgan. G‘arbiy Yevropa 
muzeylarida Samarqandning sirli spool idishlari saqlanadi. Samarqandni 
qog‘ozi Sharq va G‘arbning hamma mamlakatlarida mashhur bo‘lgan. 
Samarqandning yuqori sifat va qiymatga ega kumush dirhamlari 
Italiya,Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Golland yerlari va Kiyev Rusi 
knyazligining o‘rta asr shaharlaridan topilgan xazinalar orasida 
uchraydi. 

---

76 
X asr arab geografi Istaxriy Samarqandni “Movarounnahrning 
quruqlikdagi bandargohi” deb ta’riflagan. Samarqand savdogarlari 
Misrdan tortib Xitoy va Hindistongacha mashhur bo‘lishgan. IX asr 
oxirida Somoniylarning poytaxti Buxoro bo‘lsada iqtisodiy va madniy 
va ilmiy markaz Samarqand bo‘lgan. Arab geograflari “iqlimlar” ni 
ajratib ko‘rsatganda, Buxoroni Samarqand Sug‘di tarkibiga kiritadilar.
887 -yilda birinchi marta somoniylarning kumush tangalari 
Samarqandda zarb qilingan. 
IX-XII asrlarda shahar hayoti shahriston devorlaridan tashqariga 
chiqib, Cho‘ponota tepaliklaridan tortib Darg‘om daryosi etaklariga 
Zarafshon vodiysining bepoyon kengliklariga yoyildi. Shaharga suv 
maxsus qo‘rg‘oshin quvur “Jo‘yiarziz” orqali keltiriladi. 
XI asrda Samarqand Qoraxoniylar davlati tarkibiga mulk sifatida 
kirgan. Garbiy tarmog‘ining poytaxti bo‘lgan. Ana shu vaqtda shahar 
hayotida yangi bosqich boshlandi. Bu yerda Tamg‘ochxon Ibrohim qasri 
va ko‘p ustunli Juma masjidi, shifoxona, madrasalar, shaharlik 
aslzodalarning uylari va hunarmandlarning dahalari bunyod etildi. 
Shaharning janubiy qismida yirik diniy markazlardan biri barpo 
etilib, u sayyohlarning piri Hazrat Xizr masjidi va Qusam ibn Abbos 
maqbarasi va sag‘anasi birlashtirildi. 
Arxeologlar 
tadqiqoticha 
XI 
asrga 
ta’luqli 
me’moriy 
yodgorliklarning qoldiqlari topildi. Qoraxoniylar davriga Shohizinda
katta shuhrat topdi. 960-970 -yillarda Samarqandga kelgan Ibn 
Havqalning yozishicha, Shahar “Movarounnahr nozik ta’b odamlari 
yig‘ilgan joy bo‘lib, ularning eng yaxshilari Samarqandda 
tarbiyalanganlar”. 
XIII asr boshlariga kelib shahar Xorazmshohlar davlati tarkibiga 
kirgan. Muhammad Xorazmshohning buyrug‘i bilan Samarqand shahar 
devorlari mustahkamlanib jome’ masjidlar, qal’a qo‘rg‘onlar bunyod 
etildi. Bu davrdagi savdo aloqalari haqida Xitoy chinnisi va Suriya 
shishasi, Xorazm harbiy aslaha-anjomlari va oltin idishlari dalolat 
beradi. Biroq bunyodkorlik jarayoniga 1220 -yilning mart oyidagi 
Chingizxonning katta qo‘shin bilan Samarqandga bostirib kirishi jiddiy 
zarar ko‘rsatdi. Noyob Jo‘yi-arziz quvuri buzib tashlandi. Shahar suvsiz 
qoldirildi.Afrosiyobdagi hayot so‘ndi va qayta tiklanmadi. Shahar atrofi- 
rabotdagina davom etdi. Shahar anch yillar xaroba holatda qolib ketgan.