Uv rejasida "Texnologiya" fanining qo’yilishi va uning tarixiy taraqqiyoti

3.KONSTRUKSION MATERIALLARNI KESIB ISHLASH
3.1. Metallami kesib ishlash turlari
Mashina-mexanizmlar detallarini kerakli shakl va oichamga keltirish uchun tanavor (zagotovka)dan tegishli kesuvchi asboblar yordamida m aium miqdordagi metallni qirindi tarzida yo‘nish texnologik jarayoni metallami kesib ishlash (mexanik ishlash) deb ataladi. Metallami kesib ishlash jarayonlari, asosan, ulaming plastik deformatsiyalash va turli energiyalardan (elektr, kimyoviy, yorugiik va h.) foydalanish orqali olib boriladi. Metallami kesib ishlash usuli insoniyatga juda qadimdan maium: q o i bilan ishlatiladigan tokarlik va parmalash dastgolari XII asrdayoq ixtiro qilingan. Hozirgi zamon metallami kesish jarayonida qirindi ajralib chiqish qonuniyatlarini, bunda hosil boiadigan titrash sabablari, kesish kuchini oichash usullari 1870-yilda N.A. Time tomonidan ishlab chiqilgan. Metallami kesib ishlashda chiqadigan qirindi miqdori chiqishi tanavorning shakli va oichamiga bogiiq. Shuning uchun qirindi chiqishini, ya’ni metallning isrofgarchiligini kamaytirish uchun tanavorlaming shakl va oichamlari imkoni boricha qulay boim og‘i, shu bilan birga texnologik jarayonning tejamli boiishini ta’minlam ogi zarur. Metallami kesib ishlashda mehnat unumdorligini oshirish uchun texnologik jarayonlami mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishni hamda ratsionalizatorlik takliflarini tatbiq etish talab qilinadi. Metallami kesib ishlash turlari. Metall (tanavor)ning talab qilingan shaklga, oichamga keltirish va sirtining tozaligiga erishish uchun tegishli kesuvchi asboblardan foydalaniladi. Metallami kesib ishlashning asosiy turlari jumlasiga yo‘nish, randalash, o‘yish, parmalash, frezalash va jilvirlash kiradi (11.1-rasm). Yo‘nish jarayonida asosan, tokarlik dastgohlarida tegishli keskich bilan bajariladi (11.1-rasm, a). Yo‘nish jarayonida tanavor aylanma harakatga keltiriladi. Bunda u tez harakatlanadi va bu asosiy harakat 177 deb ataladi, keskichning harakati esa sekinroq bo‘ladi va u surish harakati deyiladi. Asosiy harakat kesish harakati deb, asosiy harakat tezligi esa kesish tezligi deb ataladi. Randalash jarayoni, asosan, ko‘ndalang randalash va bo‘ylama randalash dastgohlarida tegishli keskichlar bilan amalga oshiriladi. Randalash keskichlari odatda egik bo‘ladi. Ko‘ndalang randalash dastgohlarida asosiy harakatni keskich, surish harakatini esa tanavor bajaradi, bo‘ylama randalash dastgohlarida tanavor asosiy harakatni bajarsa, keskich surish harakatini bajaradi (11.1-rasm, e). 11.1-rasm. Dastgohlarda kesib ishlashning asosiy turlari: a-yo ‘nish; b - parmalash; d-frezalash; e - randalash; f-jilvirlash. 0 ‘yish jarayoni, asosan, o‘yish dastgohlarida maxsus keskichlar bilan bajariladi. Bunda o‘yish jarayoni uchun keskich asosiy (ilgarilanma qaytarma) harakatni, tanavor esa surisfa harakatini bajaradi. Parmalash jarayoni parmalash dastgohlarida turli tuzilishdagi parmalar bilan bajariladi. Bu jarayonda asosiy harakat ham, surish harakati ham parmaga beriladi (11.1-rasm, b). Asosiy harakat parmaning aylanishidan, surish harakati esa uning o‘z o‘qi yo‘nalishida ilgarilanma harakatidan iborat bo‘ladi. Frezerlash jarayoni frezalash dastgohlarining turli tuzilishlarida ko‘p tilli asbob - freza bilan bajariladi. Bunda frezaning aylanma harakati (asosiy harakat) bilan tanavoming ilgarilanma harakati (surish harakati) qo‘shilishi natijasida qirindi yo‘niladi (11.1-rasm, d). 178 Jilvirlash jarayoni maxsus tuzilishdagi dastgohlarda jilvirlash toshi bilan bajariladi. Silindrik yuzalar doiraviy jilvirlash dastgohlarida, yassi yuzalar esa tekis jilvirlash dastgohlarida jilvirlanadi. Silindrik yuzalami jilvirlashda (11.1-rasm, f) tanavorga aylanma harakat berish bilan birga, ilgarilanma-qaytar harakat (bo‘ylama-surish harakati) ham beriladi. Jilvirlash toshi ham aylanma harakat (asosiy harakat) qiladi, ham ko‘ndalang yo‘nalishda harakatlanadi, tanavoming har qaytishida kesish chuqurligi biror t ga qadar surilib turadi (ko‘ndalang surish harakati). Yassi yuzalami jilvirlashda asosiy (aylanma) harakat ham, vertikal yo‘nalishda uzlukli (kesish chuqurligi biror t ga qadar) surish harakati ham jilvirlash toshiga, bo'ylama surish harakati (ilgarilanma - qaytar harakat) va ko‘ndalang yo‘nalishda uzlukli surish harakati tanavorga beriladi.