Uzaqova zulayxoxon maxamadjon qizi guruh rahbarining jamoada shaxsni shakllantirishdagi faoliyati

3. O‘quvchilarni tarbiyalashda jamoaning roli
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli, murakkab jarayondir. Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur.
Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab, pedagog butun guruhga talab qo‘yadi, so‘ngra jamoa faollari jamoa a’zolariga talab qo‘yadi, so‘ngra butun jamoa alohida shaxsdan muayyan tarzda faoliyat olib borishi talab qilinadi va nihoyat, shaxs o‘z-o‘ziga talab quyidagicha bayon etish mumkin:

pedagog

Talab

Guruh

Faol

Talab

Guruh

Guruh

talab

Shaxs

Shaxs

talab

Shaxs

Jamoaning amaliy faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ijodiy hamkorligi a’zolarning xulq-atvori, axloqiy kamolot darajasini ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoaning shakllantirishda uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarini belgilash shartli hisoblanadi, shunga qaramay pedagogik nuqtai- nazardan jamoaning shakllanishini bosqichlarga ajratish juda muhimdir. Bolalar jamoasi rivojlanishi bosqichlarga ajratish muhimdir. Bolalar jamoasi rivojlanishining har bir ta’sir ko‘rsatish shakl va metodlarini tanlash imkonini beradi.

Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichi.Bu bosqichda talab faqat pedagoglar tomonidan qo‘yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang‘ich nuqtasidir. Ushbu davrdagi jamoa hali tarbiyalovchi jamoa bo‘lmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (sinf, guruh)dir. Tarbiyalanuvchilar talablarning qo‘yilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqaligina jamoa qaror topadi.
Tarbiyalanuvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta-sekin boyib boradigan tajriba, faoliyat natijasini birgadikda muhokama qilish, bo’lajak ishlarni rejalashtirish-jamoa a’zolarida ma’suliyat, javobgarlik, faoliyat birligi, ishchanlik munosabatining paydo bo‘lishiga jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishni paydo bo‘lishiga olib keladi. Bolalarning jamoa faoliyatini tashkil etish borasidagi ma’lumotga ega emasliklari bois, bu bosqichda pedagogning asosiy maqsadi jamoa a’zolarini oddiy tarzda uyushtirishdan iborat bo‘ladi.
Jamoa hayotining birinchi bosqichi- jamoa faoliyatining paydo bo‘lishi ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Faolning tarkib topishi demakdir. Jamoa faol muayyan guruhning shunday a’zolariki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakatlanadilar va pedagog faoliyati va talabiga nisbatan hayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faol pedagogning yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar.
Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi-jamoa faolining pedagog talabini qo‘llab-quvvatlashi hamda o‘z navbatida uning o‘zi bu talablarini jamoa a’zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tavsiflanadi. Pedagog jamoada paydo bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zlari hal qilmaydi. Jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi.
Tarbiyalanuvchilar amaliy faoliyatning doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga tayyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususiyatini ko‘rsatuvchi omillar sanaladi.
Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida faoliyat motivlari (rag‘batlari)ning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelishida jamoa faoliyatining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, namuna bo‘lishi o‘z burchini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelarini suiste’mol qilmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda A.S.Makorenkoning jamoa faoliga nisbatan «jamoa vijdoni» deya bergan ta’rifini eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir.
Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki, faoliyat ko‘rsatayotgan kuch jamoaning bir qismigina xolos. Jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda to‘xtatib qolinsa, jamoa faolini guruhning boshqa a’zolari bilan qarama-qarshi qo‘yish havfi tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a’zolarining faol faoliyatga o‘tishi zarur sanaladi. Jamoada barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi, uning a’zolarini yuksak aqliy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlarining samarasidir.Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichida ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faolligini emas, balki jamoaning har bir a’zosi bir-birlariga axloqiy mazmundagi talablarni qo‘ya boshlaydilar.
Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi, bu bosqich uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan talablar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya olishlari bilan tavsiflanadi. Har bir bosqich jamoa a’zolarining o‘zining oldiga muayyan talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan, o‘yindan umuminsoniyat baxti uchun kurashishiga intilish o‘rtasidagi farq bilan ajralib turadi.
Har bir ishning o‘ziga xos, ma’lum qonunlari bo‘lganidek, bola tarbiyasining ham o‘ziga xos muhim qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo‘lishini ta’minlaydi:
- tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi;
- tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O‘zbekistonimizning mustaqilligi, gullab yashnashi yo‘lida qilinayotgan fidoiy ishlar bilan bog‘lanishi;
- o‘quvchini jamoada, jamoa orqali tarbiyalash;
- tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik;
- tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi;
- tarbiyada o‘quvchilarning yoshi va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish.
Quyida tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko‘rib chiqamiz:
1. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar asos qilib olinadi.
Tarbiyaning maqsadi har tomonlama kamol topgan-mukammal inson shaxsini tarbiyalashdir.
O‘qituvchilar jamoasi va har bir o‘qituvchi-tarbiyachi ana shu maqsadlardan kelib chiqib, tarbiyaviy ishlarning, vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab ish sharoitlarini hisobga olgan holda o‘quvchilarni tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi.
2. Tarbiyaning hayot bilan bog‘liqligi qoidasi tarbiyaviy ishlarning mazmuni va tashkil etilishini doimo yangilab turishini talab etadi. Tarbiyachilar bolalar tarbiyasini hayot bilan bog‘lar ekanlar, ularga o‘zlarida iymon-e’tiqodni tarbiyalash imkonini beradilar. Tarbiyaviy ishlar shunday tashkil qilinganda yoshlar jamiyat hayotiga faolroq; jalb qilinadi, bu esa o‘quvchi shaxsining tarkib topishiga yordam beradi.
Ilg‘or o‘qituvchilar tajribasining ko‘rsatishicha, o‘quvchilar ahil jamoa bo‘lib uyushgandagina tarbiya ishlarini faol o‘quvchilarga tayanmog‘i, o‘quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib, ularga jamoatchilik ruhini snngdirib borishi lozim.
Guruh rahbari ishida o‘quvchilar jamoasini shakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi, shunki jamoada shaxsni tarbiyalash-tarbiyaning yetakchi tamoyillari hisoblanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish usuli ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: -talablar qo‘yish;- faollarni tarbiyalash; -o‘quv mehnat,- ijtimoiy-siyosiy va ommaviy madaniy faoliyatdagi istiqbollarini tashkil etish; -sog‘lom jamoatchilik fikrini shakllantirish; -ijobiy an’analarni yaratish va ko‘paytirish.
Yuqorida ta’riflangan barcha qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo‘llanma hisoblanadi.
Tarbiya usullarini tanlashda ularni jamoaning rivojlanish darajasiga mosligi muvaffaqiyatning muhim sharti hisoblanadi. Shuning uchun har bir o‘qituvchi tarbiyaviy ishni sinfdagi jamoa muvaffaqiyatining munosabatlarini rivojlanishi darajasini aniqlashdan boshlaydi.
O‘quvchilarning asosiy vazifasi o‘qishdan iborat. Shuning uchun guruh rahbari dastavval: bolalarning o‘qishga qanday munosabatda ekanliklarini, o‘zlarini darsda qanday tutishlarini, uy vazifalarini sidqidildan bajarishlari yoki bajarmasliklarini aniqlaydi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashning eng ishonchli usuli – o‘quvchilarni ular bilan darsda, darsdan tashqarida, maktabda, maktabdan tashqarida o‘zaro faol hamkorlik qilish darajasida kuzatishdan iboratdir.
Guruh rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish qo‘shimcha shart hisoblanadi.Chunki, bu shart pedagogik tamoyillardan biridir. Shu bilan birga ishni endi boshlagan o‘qituvchi, ayniqsa guruh rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda o‘z tarbiyalanuvchilari yoshini hisobga olishi muhimdir. Bunda bir xil usullar talablar, topshiriqlar turlicha izohlanadi.
Ta’lim jarayonida jamoa munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari guruh rahbarining katta e’tibor berishini talab etadi. Jamoa faoliyatida ko‘proq muomala qilishga bo‘lgan ehtiyoj yotadi. Darslarda bu ehtiyoj kam qondiriladi. Agar darsdagi muomalaga bo‘lgan ehtiyoj to‘g‘ri tushunilsa, uning negizida o‘quvchilarning o‘zaro yordami, darslarga birgalikda foydali tayyorgarlik ko‘rish, qiziqishlar bo’yicha mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Ta’lim jarayonidagi jamoatchilik tuyg‘usi ana shu, ya’ni birgalikdagi mehnat bolalarda katta qoniqish hosil qilish ijobiy kechinmadan boshlanadi. Shu tariqa o‘zaro yordam tashkil etish sinfdagi jamoa munosabatlarini shakllantirishning yo‘llaridan biridir.
O‘qituvchi yana o‘quvchilarni yosh xususiyatlarini, sinf jamoasining xususiyatlarini, uning shakllanganlik darajasini hisobga oladi, o‘sha talablarida jamoa fikrining qo‘llab quvvatlanishiga tayanadi. Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida guruh rahbari muayyan usullardan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish to‘g‘risida maxsus g‘amxo‘rlik qiladi. O‘quvchilar jamoasini shakllantirish jarayonini past darajadan yuqori darajaga boradigan vaqt davomidagi haraati, ijtimoiy talablar avval shaxsan guruh rahbaridan, o‘qituvchidan faqat yakka bolalar, keyinchalik ko‘pchilik bolalar idrok etadigan, barcha uchun hayot qonuni bo‘lib qoladigan tarzda shunchaki tushunib bo‘lmaydi. Hatto uyushgan jamoada ham jamoatchilik xususiyatlari zaif rivojlangan ayrim o‘quvchilar bo‘ladi.