Узбекистон Республикаси Олий ва Урта Махсус Таълим Вазирлиги Фаргона Давлат Университети

қориштириш - салбий импульсни ёки ноқулай хис-туйғуни жавоб хатти-ҳаракати
учун қулай бўлмаган бир объектдан бошқасига, анча қулай объектга кўчириш учун қайта
мўлжаллаш назарда тутилади.
Проекция - ўзининг салбий хис-туйғуларини, истакларини, ҳусусиятларини бошқа
шахсга онгсиз равишда тўнкашдир. Одатда, мазкур механизмнинг таъсири айниқса
ўзининг камчиликларини тушунишга қобилиятсиз бўлган (ўзи ўзига оширилган баҳо
бериш) шахсларга хосдир. Бундан ташқари, элатларо муносабатларда мазкур
механизмнинг таъсири натижасида бир гуруҳ шахсларга ўзлари англаб етмаган салбий
ҳусусиятлар тақалиши мумкин, бу хол муомала жараёнини қийинлаштиради.

---

73
Идеаллаштириш. Айрим шахсларда баъзан ўзи хакида ўзининг “мен”и тўғрисида
идеаллаштирилган тасаввур шаклланади, улар ўзларини мукамал шахс деб биладилар, ўз
камчиликларини кўрмайдилар. Бундай “мен-концепция”сининг яратилиши турли хил
шахслараро мураккабликларга олиб келиши мумкин. Бу концепцияга амал қилиб шахс
атрофдагиларга мутлақо тўғри келмайдиган талаблар қўйиши мумкин.
Мисол:
“Мен”и идеаллаштирилган киши ҳамиша эътироф этилишини истайди.
У доимо ўзини мактаб юришларини ҳоҳлайди. Танқид қилинишига ҳар қандай шаъмани
у ҳақорат деб ҳисоблайди.
Шахс жамиятдан, жамоадан, гуруҳдан ташқарида бўла олмайди, у гуруҳда қарор
топади, рўёбга чиқади. Шахснинг ижтимоий муҳитга мослашув жараёни шахснинг
ижтимоийлашуви дейилади.
Ижтимоийлашув - шахснинг муомала ёрдамида мазкур жамоага, гуруҳга,
жамиятга хос бўлган нормаларни, қадриятларни, йўл-йўриқларни ўзлаштириш асосида
унинг шаклланиш жараёнидир.
Мазкур жараён етарли даражада мураккаб, баъзан оғриқли бўлиб, бир неча
босқичда содир бўлади ва инсоннинг бутун умри бўйи давом этади, яъни ижтимоий
гуруҳлар, тартибларнинг 
алмашинувида, айниқса 
жамиятдаги 
ижтимоий
йўналишларнинг алмашинувида содир бўлади. Хозирги вақтда жамиятимизда рўй
бераётган жараёнлар ижтимоий йўл-йўриқларнинг ўзгариши билан боғлиқ бўлиб,
шахснинг нормалари ва мўлжаллари ўзгаришида ўз ифодасини топади. Амалда ҳар бир
киши вужудга келган бозор иқтисодиёти шароитида жамиятда ўз ўрнини қидириб
топишга мажбур бўлмоқда, кўпгина қадриятларга қайтадан баҳо бериш содир бўлмоқда,
шахснинг ўзига-ўзи баҳо бериши ҳам ўзгараётир.
Шахснинг ижтимоийлашуви бошқа шахслар билан ўзаро муомалада бўлишида,
яъни гуруҳда, жамоада содир бўлади.
“Жамоа” тушунчаси бошқаришнинг кўпгина бўлимларида марказий ўринлардан
бирини эгаллайди.
Жамоа деганда нима тушунилади ва нима сабабдан бу тушунча бошқариш
тизимида шунчалик муҳим ўрин тутади?
Жамоа - ижтимоий ташкилот бўлиб, унинг учун биргаликдаги ижтимоий
аҳамиятли фаолият хосдир.
Шу билан бирга жамоа- бу биргаликда меҳнат қиладиган шахслар гуруҳи бўлиб,
унда кишилар бир-бирлари билан шундай ўзаро харакат қиладиларки, бунда ҳар ким
бошқа шахсга мурожаат қилади, айни вақтда унинг таъсирини ҳам хис этади.
Жамоалар кичик (3-5 кишидан иборат айрим бўлинма шаклида) ва кўп минг
кишилик бўлиши мумкин. Ҳар бир холда ҳам жамоа айрим шахсга нисбатан муайян
функцияларни бажаради.
Бирон-бир жамоанинг аъзоси бўлиш инсонга ўзининг объектив ижтимоий
эҳтиёжларидан бирини-гуруҳга, жамоага мансуб эканлигини хис килиш, уни рўёбга
чиқариш имконини беради. Инсоннинг бирон-бир гуруҳга тегишли эканлигини сезиб
туриши, айниқса ишлаб чиқариш топшириқларини бажараётган пайтда зарур. Малакаси
бўйича ўзига тенг бўлган шахсларнинг қўллаб-қувватлаши ва баҳосини олиши керак.
Шахснинг ижтимоийлашуви айни жамоа орқали, унинг жамоа нормаларини,
қоидаларини ўзлаштириб олиши (ёки инкор қилиши) содир бўлади. Жамоа ўзига кирган
кишиларга муайян тарзда таъсир кўрсатади, уларни ўзига хос бўлган фаолият кўрсатиш
ва ривожланиш қонунларига мувофиқ шакллантиради.

---

74
Жамоанинг иккинчи функцияси шахс учун унинг яшашига зарур бўладиган
ижтимоий муҳит яратишдир.
Бундан ташқари жамоада шахснинг ўз-ўзини камолга етказиши (ўзини намоён
қилиши) содир бўлади. Фирманинг муваффақиятли фаолиятида жамоанинг ролига
илгаридан баҳо бериб келинган ва кўпгина илғор компанияларнинг диққат-марказида
туради.
Чунончи 
Т.Питерс 
ва 
Р.Устерман 
муваффақият 
принципларини
шакллантиришда жамоада қулай вазият яратишни қўллаб-қувватлаш учун куч-ғайрат ва
имкониятларни аямаслик кераклигини тавсия этадилар. “Жамоа” тушунчасининг ўзи
умумлаштирувчи ҳисобланади, чунки йирик жамоаларда кишиларнинг ёши, касбий
қизиқишлари ва ҳоказолар бўйича турли гуруҳларни топиш мумкин.
Жамоани тавсифлаш учун баъзан уни белгиловчи аломатларни ажратиб кўрсатиш
мумкин:
1. Жамоадаги барча аъзолар мақсадларининг бирлиги, яъни булар қадриятли
йўналишлар бўлиб, жамоадаги шахсларни бирлаштиради. Агар биз корхона ва
ташкилотнинг ишлаб чиқариш жамоаси ҳақида гапирадиган бўлсак, у ҳолда
мақсадлар ташқаридан берилади. Бунда бошқарув топшириқларидан бири мақсадни
тўғри шакллантиришдан иборатдир. Бордию расмий тузилма ҳақида гап борадиган
бўлса, унда мақсад айнан шу жамоани хосил қилувчи асос бўлади, бунга дам олишни
биргаликда ўтказиш, қандайдир ишларни, топшириқларни бажариш киради.
2. Раҳбарлик - бошқарув органисиз жамоа бўлмайди, кимдир раҳбарлик вазифасини ўз
зиммасига олиши, одамларни жипслаштириши, улар ўртасида топшириқларни
тақсимлаши лозим бўлади, акс холда ҳар қандай биргаликдаги фаолиятини оқилона
ташкил этиш мумкин эмас.
3. Интизом, яъни мазкур жамоа учун қабул қилинган ҳулқ-атвор нормаларини бажариш.
Одатда бу ёзиб қўйилмаган ахлоқий нормалар фақат мазкур гуруҳнинг, жамоанинг
ўзига тааллуқли бўлади.
Интизом жамоанинг ўз олдига қўйилган вазифани уддалашида муайян тартиб
бўлишини таъминлайди, умумий мақсадга эришишга тўсқинлик қилувчи тамойилларни
барҳам топтиришга ёрдам беради.
Интизом шахсни мазкур жамоада қабул қилинган муайян ҳулқ-атвор андозасига
олиб киради, нормал иш юритиш учун шарт-шароит яратади.
Шу билан бирга жамоанинг, гуруҳнинг шахсга ўтказадиган таъсири етарли
даражада катта эканлигини ҳам айтиб ўтиш даркор. /арб адабиётларида аллақачон
комформизм тушунчаси, яъни гуруҳнинг тазйиқига ён бериш тушунчаси ишлаб чиқилган
ва кенг суратда ёритиб келинади.
Хозирги вақтда жамоаларни таснифлашга доир кўпгина йўналишлар ишлаб
чиқилган. Персонални бошқариш хизматлари иши нуқтаи назаридан расмий-норасмий
жамоалар (гуруҳлар)ни қараб чиқиш қизиқарлидир.
Расмий жамоалар (жамоаларнинг тузилмалари) ишлаб чиқариш жараёнини ташкил
этиш учун раҳбарият иродаси билан ташкил этилади. Бу жамоаларнинг вазифаси мазкур
ташкилотдаги меҳнат тақсимотига мувофиқ муайян ишларни бажаришдан иборатдир.