Uzbekiston respublikasi oliy va urta maxsus ta`lim vazirligi

1— kameralar; 2 — aralashtirgichlar; 3 — suepenziyani chikarish; 4 — kiritish tirkichi;
5 - kopkok; 6 - chuyanli shiber ; 7 - shiberni kutarib tuishirish uchun tros.
uning aralashtirilishi 5-7 min (Koratog fosforiti bilan ishlanganda esa — 2-3 min) davom ettirilishi ta`minlanadi. Suspenziya aralashtirgichdan superfosfat kamerasiga okib tushadi (3.21 — raem). U pulat gilofli va ichki kismi futirovka kilingan vertikal temir-betonli tsilindrik korpus 1 dan iborat. Kamera 16 rolikli tirgakka tayantirilgan, ular vositasida kamera ostidagi mustaxkam sal`niklar orkali utuvchi kuzgalmaydigan chuyan kuvur 2 atrofida aylanadi. Aylantirish reduktor 4 orkali elektromotor 3 yordamida amalga oshiriladi; 1-2 soat mobaynida kamera bir marta aylanadi (aylanish yunalishi tasvirda strelka bilan kursatilgan). Kameraning temir-betonli kopkogi 5 kuzgalmasdir, kamera va kopkok orasida rezinali zichlashtirgich bor. Kopkokka vertikal xolatda markaziy kuvurga tegib turuvchi kuzgalmas chuyanli tusik 6 maxkamlangan va u yuklash zonasini chikarish zonasidan ajratib turadi. Shu tusik atrofida, chikarish zonasi tomonida frezer 7 joylashgan. Bu tik ukda aylanuvchi pulat moslama («karusel`») ga xromli chuyandan tayyorlangan pichokli kanotlar maxkamlangan. Frezer kamera kopkogiga osilgan xolatda bulib, kamera aylanishiga karama-karshi yunalishda 0,13-0,17 s"¹ (8-10 ayl/min) chastotada aylanadi.

3.21 — rasm. Uzchluksiz ishlaydigan suferfosfat kamerasi.

1 — kameranpng tsilindrik korpusi; 2 — markaziy kuvur; 3 — elektromotor; 4 — reduktor;
5 — kamera kopkogi; 6 — tusik; 7 —frezer; 8 — suspenziya tushish tirkishi; 9 — ekstsentrik.
Suspenziya aralashtirgichdan kopkokdagi teshik 8 dan utuvchi kuvur orkali uzluksiz ravishda kameraga okib tushadi. Kameraning aylanish jarayonida superfosfat massasi frezerga tomon yunalishida kattiklashib boradi va tayyor maxsulot frezerda kirib olinadi. Frezerning bir marta aylanishi natijasida 5-25 mm kalinlikdagi superfosfat katlami kirib olinadi. Kirilgan superfosfat markaziy kuvurga undagi yirik tirkish orkali tushadi va undan esa maxsulotni omborga uzatuvchi transporterga tushadi. Kuzgolmas markaziy kuvur buyicha superfosfat massasining ishlkalanishi xisobiga yuzaga keladigan aylanish karshiligini kamaytirish maksadida kameraning yuklash zonasida markaziy kuvurning tashki devoriga yogochli ekstsentrik 9 joylashtirilgan. Uning vazifasi — etiltirish jarayonida superfosfat massasining kengayishi uchun erkin xajm xosil kilishdir. Superfosfat massasining zichligi, dastlabki kotish jarayonida 1500 kg/m³ ga teng va vakt o`tishi bilan kamayib, kameradan chikarish paytida 1100 kg/m<sup>3</sup> ga teng buladi. Tarkibida karbonat tutgan fosforitlarni kayta ishlashda superfosfat massasi govak bulganligi uchun uning kamera devoriga bosimi kam buladi, uning zichligi 800-900 kg/m<sup>3</sup> ni tashkil etadi. Reakkiyada ajraladigan gazlar kamera kopkogidagi teshikdan vetilyakiya kuvuriga va undan esa absorbkion sistemaga suriladi.Omborga uzatilgan superfosfat tashlab kuyilgan xolatda ma`lum darajada sovutiladi. Bu maksadda uncha katta bulmagan (uzunligi 0,7-1 m, diametri 0,6-0,8 m) tez aylanuvchi (aylanish chastotasi 17-24 s"¹ yoki 1000-1450 ayl/min) gorizontal baraban kullaniladi. Odatda ombor aralashtirgichlar va transportyor mexanizmlar bilan jix,ozlangan buladi. Ular yordamida maksulot sovutiladi, vakti-vakti bilan aralashtirib turiladi, uning etilishi tezlashtiriladi, ombordan chikarilishi ta`minlanadi.
Shularga karamay, superfosfat ombor da 2-3 xafta turib koladi. Superfosfat ishlab chikaruvchi yirik zavodlarda (1000-3000 t/sutka) katta xajmdagi omborlar talab etiladi. Buning natijasida ombordan chikadigan katta xajmdagi x.avo tarkibidagi ftorli gazlarni tozalash kabi mux,im ekologik muammolar kelib chikadi. Shu maksadda superfosfat ishlab chikarishning omborli etiltirish jarayonisiz amalga oshirish masalasi yuzaga keladi. Omborli etiltirish jarayonisiz oddiy superfosfat olishning xuddi kushalok superfosfat ishlab chikarishdagi kabi kamera-okimli va okimli usullari mavjuddir (bu usullarga keyinrok tuxtalamiz).
1 t kukunsimon superfosfat ishlab chikarish uchun 0,53-0,55 t apatit kontsentrata va 0,37-0,38 t sul`fat kislota (100% li) talab etiladi.
5. Superfosfat ishlab chikarishda ftorli gazlarni tutib kolish.
Tabiiy fosfatlarni kislotali kayta ishlashda ajraladigan vodorod ftorid xom ashyo tarkibidagi kremnezem bilan ta`sirlashib kremniy (IV)-ftorid SiF<sub>4</sub> va ftorsilikat (geksaftorsilikat) N<sub>2</sub>SiF<sub>4</sub> kislotaga aylanadi. Geksaftorsilikat kislota superfosfatdagi kationlar bilan kiyin eruvchan geksaftorsilikat (kremneftorid) larga aylanib, superfosfat tarkibida kolib ketadi. Fosfatli xom ashyo tarkibidagi umumiy ftorning 55-60% i superfosfat tarkibida koladi, kolgankismi esa SiF<sub>4</sub> shaklida ventilyatsiya gazlari bilan yukotiladi. Tarkibida ftoridlar tutgan zararli gazlarni atmosferaga chikishini oldini olish maksadida superfosfat ishlab chikarishda ajraladigan gaz xrlatdagi reakkiya maxsulotlari tozalanishi lozimdir. Bunda tutib kolinadigan gazlardan ikkilamchi maxsulot — ftorsilikat kislota olish mumkin va uni esa ftorli tuzlar — ftoridlar va ftorsilikatlarga aylantiriladi. SiF<sub>4</sub> gazlari sovutilganda suv bugi bilan ta`sirlashadi:
3 SiF₄+ (p+2)N₂0  N₂SiF₆ + Si0₂*pN₂0
Aralashtirgichdan va superfosfat kamerasidan ajralib chikadigan ftorli gazlarni adsorbkiyasi shu reakkiyaga asoslangan. Adsorbtsion sistemaga keluvchi gazlar tarkibidagi ftorning ulushi unchalik katta emas (15-35 g/m³). Bu gazlarning xarorati 65°S dan kam bulmasligi lozim, aks xoolda SiF₄ gazdagi suv bugi ta`sirida gidrolizlanishi natijasida xosil buladigan gelsimon silikat kislota gaz utuvchi kuvurlarda kuyka tarzida utirib koladi va bu esa gaz utkazish kuvurlarini tez-tez tozalab turish kabi kiyinchilikni keltirib chikaradi.
Superfosfat olishda gazli fazadan tutib kolinadigan ftoridlar mikdori xom ashyoning tarkibi va boshka bir kator sharoitlarga boglikdir: 1) fosfatdagi ishkoriy metall, magniy, alyuminiy va temir kabi ftorni ftoridlar tarzida boglovchi va superfosfat tarkibida koluvchi birikmalar kanchalik kam bulsa; 2) boshlangich sul`fat kislota (shunga muvofik xolda superfosfat masssasi suyuk (fazasinipg tarkibidagi fosfat kislota) kontsentratsiyasi va kameraning xarorati kanchalik katta bulsa, shunchalik kup mikdordagi ftoridlar olinadi.
Bundan tashkari, sul`fat kislota me`yorini oshirish, aralashtirishni tezlashtirish, sistemadagi vaakumni kuchaytirish, aktiv kremniy dioksid kiritish va boshkalar orkali xam gazli fazadagi ftoridlar unumini oshirish mumkin. SiF₄ ning asosiy (80%) kismi fosfatning sul`fat kislota bilan aralashtirish boskichida ajraladi. Kamerada esa ikkala boskichda ajraladigan gazning 20% i ajraladi. Ftoridli gazlar, shuningdek superfosfatning kamerada etiltirilishida xam ajraladi.
Ftoridli gazlarni suvli absorbtsiyasi amalda SiF<sub>4</sub> ning gidrolizlanishi natijasida xosil bulgan N<sub>2</sub>SiF<sub>4</sub> tumaniii yuttirishga asoslangan. Superfosfat zavodlarida uni ikki-uch boskichda amalga oshiriladi. Gaz dastlab tomchilatuvchi valikli gorizontal sektsiyali idish (kamera) larda mexanik absorberlarda yuviladi, u erda ftorning 90% i ushlab kolinadi. Sungra taxmonli minorada ftoridli birikmalarning kolgankismi ushlab kolinadi. Minoraning pastki kismi kislotaga chidamli betondan tayyorlangan va ftorsilikat kislota uchun yiggich vazifasini utaydi. Minoraga suvni sepish orkali ta`minlanadi va bu erda xosil bulgan kuchsiz N₂SiF₄ mexanik absorberga uzatiladi. Mexanik absorber pulatdan tayyorlangan bulib, uning ichki kismi gummirlangan yoki kislotabardosh plitkalar bilan nikoblangan buladi.
Ishlab chikariladigan maxsulot sifatidagi N₂SiF₆ning tarkibi turli zavodlarda turlichadir, uning kontsentratsiyasi 8-10% dan 20-25% gacha buladi. Gazli fazadan ftorli gazlarni ushlab kolish 98-99% ga etadi.
Sanitar talablarga kura, superfosfat zavodi atrofidagi yakin joylashgan axrli yashaydigan xududlarning atmosfera xavosida ftorning mikdori (NF xisobida) 0,005 mg/m³ dan, ishlab chikarish binolarining ichida esa 0,05 mg/m³ dan oshmasligi lozim. Bu me`yorni saklab turish uchun ventilyatorlar orkali atmosferaga chikariluvchi gazda ftorning mikdori 10 mg/m³ dan oshmasligi kerak. Superfosfat zavodlarida bir tonna maxsulot ishlab chikarish jarayonida ventilyatorlar yordamida 250-300 m³ gazni surilib atmosferaga chikarib yuboriladi.