Uzbekiston respublikasi oliy va urta maxsus ta`lim vazirligi

Fosfatning parchalanishi. Superfosfat olishda ftorapatitning parchalanishi ikki boskichda sodir buladi. Avval erkin fosfat kislota xosil buladi:
Sa₅(R0₄)₃F + 5N₂S0₄ + 2,5N₂0 = ZN₃R0₄ + 5SaS0₄*0,5N₂0 + NF.
Bu reakkiya 20-40 minut davomida kamerada superfosfat massasining pishitilishi davrida tugaydi. Kal`tsiy sul`fat yarimgidrat shaklida chukmaga tushadi, ammo juda tez, bir necha minutda angidritga aylanadi, uning shakli tayyor superfosfatda saklanib koladi. Buni superfosfat kamerasidati reaktsion massa xaroratining yukoriligi (110-120°S) va suyuk fazada (birinchi boskich jarayonining oxirida 42-46%) r₂o₅;) mikdorining kupligi bilan izoxlanadi. Bunday sharoitda kal`tsiy sul`fatning stabil shakli angidrit xisoblanadi (2.2 — rasm).
Sul`fat kislot tula sarflangandan sung ikkinchi boskich jarayoni - kolganapatitning tuplangan fosfat kislota bilan reaktsiyasi boshlanadi:
Sa<sub>5</sub>(R0<sub>4</sub>)<sub>3</sub>F + 7NzR0<sub>4</sub> + 5N<sub>2</sub>0 <sup>=</sup> 5Sa(N<sub>2</sub>RO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>*N<sub>2</sub>0 + NF.
Xosil bulgan monokal`tsiyfosfat dastlab eritmada buladi, uning tuyinishidan kristallanishi boshlanadi. SaO — N₃R0₄ — N₂O sistemasidagi muvozanat diagrammasidan kurinadiki (2.3 — racm), eritmadagi R₂O₅, mikdori 42-46% va xarorat 100°S dan yukori (bu ikkinchi boskich jarayonining boshlanish sharoitiga muvofik keladi) bulganda monokal`tsiyfosfat Sa(N<sub>3</sub>R0<sub>4</sub>)<sub>2</sub>*N<sub>2</sub>O kristallanadi
Stexiometrii nisbatdagi komponentlarning ta`sirlashuvi natijasida sodir buladigan kuyidagi:
2Sa₅(RO₄)₃F + 7N₂S0₄ + ZN₂O = ZSa(N₂R0₄)₂*N₂0 + 7SaSO₄ + 2NF.
tenglama buyicha boradigan reaktsiyaning birinchi boskich jarayonida 70%, ikkinchi boskichida esa 30% apatit ta`sirlashadi. Birinchi boskichda kup mikdordagi suyuk fazaga tulgan tur tuzilishli mikrokristallardan iborat kal`tsiy sul`fat xosil buladi. Reakkion massaning kotishi sul`fat kislota tuda sarflanguncha sodir buladi, uning ishtirokida monokal`tsiyfosfatning xosil bulishi mumkin emas; shu boisdan massa kotishining sabibini fakatgina kal`tsiy sul`fatning kristallanishiga boglash mumkin. Ikkinchi boskich kamerali etiltirish davrida boshlanadi va omborda maxsulotni uzok vakt (xom ashyo naviga, ishlab chikarish tartibiga va pishitish sharoitiga boglik xolda 6-25 sutka) pishitishda yakunlanadi.
Sul`fat kislotaning me`yori. Fosfatni parchalashga sarflanadigan sul`fat kislotaning stexiometrik me`yori 7N<sub>2</sub>S0<sub>4</sub>:ZR<sub>2</sub>O<sub>5</sub>-, nisbat orkali aniklanadi va u I kicm R<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, ga 1,61 kism N<sub>2</sub>S0<sub>4</sub> tugri keladigan mikdorga teng (bu erda va keyinchalik xam massa nisbatida buladi). Apatit kontsentratida 39,4% r<sub>2</sub>o<sub>5</sub>.-) bulsa, 100 kicm xom ashyoga tugri keladigan N<sub>2</sub>S0<sub>4</sub> ning stexiometrik me`yori 39,4x1,61 = 63,4 kismni tashkil kiladi. Parchalanishni tezlashtirish maksadida va begona ko`shimchalar borligini xisobga olgan xolda kislotaning amaliy me`yori nisbatan yukori — 68 dan 72 kismgacha olinadi.
Fosforitlardan oddiy superfosfat olishda sul`fat kislotaning stexiometrik me`yorini xisoblash — xom ashyoning kimyoviy va mineralogik tarkibini xamda reakkion muxit kislotaliligining kamayish darajasi buyicha uning parchalanish jarayonida sodir buladigan ikkilamchi reakkiyalarni xam e`tiborga olingan xolda amalga oshiriladi. Ajralib chikadigan kislotalar (N<sub>3</sub>R0<sub>4</sub>, NF) xam boshlangich xom ashyo komponentlarini parchalaydi. Boshlangich xom ashyo tarkibidagi kal`tsiyning bir kismigina monofosfatga aylanadi, kolganasosiy kismi esa sul`fat kislota sarflanishi xisobiga kal`tsiy sul`fatga aylanadi. Fosfatli anionlarning bir kismi kationli ko`shimchalar — Mg, Fe³⁺, A1³⁺ bilan byrikadi, natijada monofosfatga aylanadigan kal`tsiyning ma`lum ulushini kamayishiga, ya`ni xosil buladigan SaSO<sub>4</sub> mikdorining ortishiga olib keladi;
bu esa sarflanadigan N<sub>2</sub>S0<sub>4</sub> me`yorini orttirishni talab etadi.
Fosforitda kal`tsiydan tashkari erimaydigan sul`fatlar xosil kiluvchi boshka elementlar yuk bulganda, sul`fat kislotaning stexiometrik me`yori (p) kuyidagi formula bilan aniklanadi:
p = 98[l/56 - (m/142 - r/40 - g/160 -r/102)]. Bu erda: l, m, r, g, r — xom ashyo tarkibidagi (moc xolda) SaO, R₂O₅, Mg0, Fe₂O₃;) va A1₂0₃; larning massa buyicha % mikdorlari; 56, 142, 40, 160 va 102 — tegishlicha ularning molekulyar massalari.
Sul`fat kislotaning anik (real) me`yori uning xisoblangan me`yoridan birmuncha kichik buladi, chunki Sa<sup>2+</sup> ionining bir kismi F<sup>-</sup> va SiF<sub>6</sub><sup>2-</sup> ionlari bilan xam birikadi. Boshka ko`shimchalar esa uning mikdorini oshirishi mumkin. Shuning uchun xar bir turdagi xom ashyo uchun sul`fat kislotaning amaliy me`yori tajriba yuli bilan belgilanadi.