Uzbekiston respublikasi oliy va urta maxsus ta`lim vazirligi

Karbamid (mochevina)
Olim A.I.Bazarov tomonidan 1968 yilda ammiakning karbonat angidrid bilan uzaro ta`sirida sodir bo`ladigan qaytar jarayon kashf etilgan:

2NNz + S0₂  NN₂SOONN₄ NN₂SONN₂ + N₂0

Natijada ammoniy karbamat va uning parchalanishi natijasida karbamid, xalk. tili bilan aytilganda mochevina deb ataladigan modda xosil bo`ladi.Xozirgi iaytda bu jarayondan butun dunyo amaliyotida foydalaniladi.

Karbamidning xossalari
Karbamid — karbonat kislotaning diamid tuzi bo`lib, mochevina deb xam ataladi. U rangsiz, xidsiz kristall modda bo`lib, 25°S dagi zichligi 1330 kg/m ga teng, 132,7°S da suyuqdanadi. Texnik max,sulot esa ok. yoki sargish rangli ignasimon rombik prizmatik shakldagi kristallardan iboratdir. Suyuqlanish xaroratigacha atmosfera bosimida kizdirilganda ammiak gazi ajralib chiqishi bilan parchalanadi. Bu jarayonda dastavval ammoniy tsianat xosil bo`ladi, sungra tsianat kislota va ammiakgacha parchalanadi:

(NN₂)₂SONN₄OSNNOSN + NNz

Tsianat kislotasi karbamid bilan ta`sirlashib biuret xosil kiladi:

NOSN + (NN₂)₂SO  NN₂SONNSONN₂

Ammiak ishtirokidagi biuret xosil bo`lishi sekinlashadi, lekin karbamidning uzaro ta`siridan x,am biuretlanish reaktsiyasi sodir bo`lishi davom etaveradi:

2(NN₂)2SONN₂SONNSONN₂ + NNz

Ammoniy nitrat kushilganda esa karbamid turgog2lanadi (stabillanadi).

1-rasmda ((NN₂)₂SO-NNz-N₂O sistemasining xolat diagrammasi keltirilgan. Karbamid suvda, siirtda va suyuq ammiakda yaxshi eriydi. Uning tuyingan suvli eritmasida 20°S xaroratda 51,8%, b0⁰S; da 71,9% va 120°S da 95,0% (NN₂)2SO bo`ladi.
(NN₃)₂ SO

1-rasm. (M11ar2(Xr — N11;; — 1120 Karbamid kuchsiz asos xossasiga ega bo`lganligi uchun (25°S; xaroratdagi dissoqiaqiya konstantasi 1,5*10t<sup>14</sup>) kislotalar bilan ta`sirlashib tuzlar xosil kiladi. Masalan, karbamid nitrat (NN₂)₂SO*NNOz suvda oz eriydi, kizdirilganda esa portlash bilan parchalanadi, karbamid fosfat (NN₂)₂SO*NzR0 esa suvda yaxshi eriydi va tula dissotsilanadi.
Karbamid ammiak bilan ta`sirlashib ammiakat (NN<sub>2</sub>)<sub>2</sub>SO*NNz xosil kiladi. Uning tarkibida 77,9% gacha karbamid bo`ladi va 46°S da inkongurent suyuqlanadi. Xaroratning kutarilishi bilan suyuq, ammiakda karbamidning eruvchanligi ortib boradi. Xarorat 30°S bo`lganda eruvchanlik suvdagiga nisbatan x,am ko`proq. bo`ladi.
Karbamid tuzlar bilan xam kompleks birikmalar xosil kiladi. Masalan, Sa(NOz)<sub>2</sub>*4(NN<sub>2</sub>)<sub>2</sub>SO va Sa(N<sub>2</sub>R0<sub>4</sub>)<sub>2</sub>*4(NN<sub>2</sub>)<sub>2</sub>SO larning xar bir komionenta x,am mineral o`g`it xisoblanadi.
Karbamid suvli eritmalarda 80°S xaroratgacha turgok, xarorat kutarilganda esa u ammoniy izoqianat (tsianat — M) ga va undan ammoniy karbonatga aylanadi:

(NN₂)SONN₄NSO) NN₄SO + 2N₂0  (NN₄)2SOz

U esa ammoniy gidrokarbonatga, sungra ammiak va karbonat angidridga parchalanadi:

(NN₄)₂SOz NN₄NSOz +NNz NN₄NSOz S0₂ + NNz + N₂0

Karbamid tarkibida 46,6% N bo`lib, ballastsiz azotli o`g`it xisoblanadi. Karbamidning ammiakli selitraga nisbatan bir necha afzallik tomonlari: azot mikdorining kupligida, kam gigroskoiikligida (gigroskoiiklik nuqtasi 20°S da 80% ga teng), portlash xavfi yukligida va kam yopishkoqligida namoen bo`ladi. Bundan tashkari uning tuprokda yuvilishi sekin kechadi.

Tuprokda karbamid namlik ta`sirida ammoniy karbonatga aylanadi va nordon (kislotali) tuprokni neytrallaydi. Sungra mikroorganizmlar ta`sirida ammoniy ilni nitratlashadi va tuprokni nordonlashtiradi.
Karbamid tarkibidagi usimlikka toksik ta`sir etadigan modda biuret xisoblanadi. Ayniksa uning suvli eritmasini usimlikka sepilganda uning tarkibida 0,25% dan ortik, mikdordagi biuret bo`lsa, usimlik barglari «kuyadi». Tuprokka to`g`ridan —to`g`ri berilganda esa u zararsizdir.
Karbamid protein qushimchasi sifatida uglevodlari kup va oksil mikdori kam bo`lgan chorva emlariga xam kushiladi. U ozuqa emda 25-30% gacha oqsil urnini bosa oladi.
Sanoatda sun`iy smola, plastmassalar, kley, lak, farmatsevtik preparatlar, gerbitsidlar tayyorlash va chorvachilikda ozukalarga qo`shish uchun belgilangan standart buyicha A markali yukori va birinchi kategoriyali donador va kristall shaklidagi karbamid ishlab chikariladi. Maxsulot sifatidagi karbamid tarkibida belgilangan kategoriyaga mos xolda: 46,3% va 46,2% N. 0,6% va 0,9% dan kam mikdorda biuret, 0,2%> va 0,3% suv bo`ladi. Chorvachilik ozukalari tayyorlashda ishlatiladigan karbamid tarkibida esa 3% gacha biuret bo`lishi belgilangan talab darajasiga javob bera oladi.
O`g`it sifatida ishlatiladigan karbamid esa B markada ishlab chik.ariladi. Uning tarkibida 46,0% N. 0,9% atrofida biuret va 0,25% gacha namlik bo`ladi. O`g`itning donadorligi esa: 1-4 mm li donachalar 94% dan kam emas, 1 mm li donachalar 5% dan ortik. emas. Uni 6 oygacha kopsiz saklanganda xam yopishib kolmaydi.
2. Ammiak va karbonat angidriddan karbamid sintez kilishning fizik-kimyoviy asoslari
Karbamid 150-220°S xaroratda va 7-100 MPa bosimda ammiakga karbonat angidridni ta`sir ettirib olinadi. Bunda avval ammoniy karbamat xosil bo`ladi:

2NN_3(g) + S0_2(g)  NN₂SONN_4(s) + 125,6 kj

sungra suv ajralib chik,ib, karbamidga aylanadi:

(NN₂)₂SOONN_4(s)  (NN₂)₂SO_(s) + N₂0_(s) - 15,5 kj

Jarayon ikkita faza chegarasida sodir bo`ladi: gaz xolatidagi (NNz, SOz, N₂O) va suyuq (suyuqlanma va erigan moddalarr ammiak, ammoniy karbamat, karbamid, ammoniy karbonat tuzlari) va suv.

Karbamid asosan suyuq fazada, ya`ni suyuqlangan ammoniy karbamatdan xosil bo`ladi. Chunki kattik ammoniy karbamat kizdirilganda parchalanishi kiyindir. Ammoniy karbamatni xosil bo`lishi esa bosim oshishiga bog`liq, bo`ladi. Atmosfera bosimida va yukori bo`lmagan xaroratda ammoniy karbamat xosil bo`lishi juda sekin kechadi. Bosim 10 MPa va xarorat 150°S da esa juda tez sodir bo`ladi. Bunda ammoniy karbamatning karbamidga sintezi xam tezlashadi (2.-rasm).
2.15-rasm. Lmmoish"! 11;|[rbamat1|||qg karbamidg;! koinsrsnyasi dir;|sh;1sig;1 (txi-imshii g;1`Karbamid suyuq fazada xosil bo`lishi sababli, jixoz (apparat) ni tulatish darajasi (tulatish zichligi) kanchalik yukori bo`lsa, karbamid xosil bo`lishi xam tezlashadi (gaz fazasi kamrok bo`lgani ma`quldir).