Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

 
Talabalarning o‘zini-o‘zi nazorat qilish va olgan bilimlarini
mustahkamlash uchun savollar: 
1. Qanday nisbatlarga irratsional handasaviy nisbatlar deb ataladi? 
2. Kvadrat diogonal tomoniga nisbatini chizib berng. 
3. “Oltin kesim” nisbatining arxitekturadagi mohiyatini tushuntiring. 
4. “Dinamik to‘g‘ri to‘rtburchaklar” deb qanday shakllarga aytiladi? Ularning
mohiyatini izohlang. 
5. “Fibonnachi qatori”ning amaliy ahamiyatini tushuntiring. 
6. “Proporsiyalar o‘xshashligi” qonuniyatini tushuntirib bering. 
7. “Dinamik kvadratlar” qonunining muallifi kim va uning me’morchilikda
qo‘llanilishini tushuntirib bering. 
8. “Oltin nisbat”ning me’moriy yodgorliklarda qo‘llanilishiga misollar
keltirib tushuntirib bering. 
9. “Oltin nisbat”ning tabiatda qo‘llanilishida misollar keltiring.
10. Tabiat shakllarining vujudga kelishi va arxitekturaviy kompozitsiyalarda
qo‘llaniladigan beshta tamoyilni izohlab bering. 

---

54 
V BOB. QADIMGI MISR VA YUNON-RIM ME’MORCHILIGIDAGI 
UYG‘UNLIK 
5.1. Qadimgi Misr me’morchiligiga xos xususiyatlar 
Qadimgi Misr arxitekturasi va 
madaniyatining vujudga kelishi ulkan Nil 
daryosi va uning hosildor vohalari bilan bog‘liq. 
Ushbu daryoning quyi va yuqori qismlarida 
eramizgacha to‘rtinchi ming yilliklardayoq 
qadimgi Misr shaharsozligi va me’morchilik 
amaliyotining ilk an’analari shakllana boshlagan. 
Qadimgi Misrda mahalliy xudomandlarni 
hurmatlash, o‘simlik va dehqonchilik, yer osti 
dunyosining xudosi Osiris, tabiat ma’budasi 
Isidalarga sajda qilish, quyosh xudosi Amon 
R
аga va boshqa xudolarga topinish kabi diniy 
qarashlar mavjud bo‘lgan. Ularga atab ko‘plab 
diniy inshootlar – ibodatxonalar va maqbaralar 
qurilgan. Misr xudolariga atab mahobatli 
ibodatxonalar qurish eramizgacha 2700-2200 
yillarda boshlangan. Tog‘ qoyalari ichiga toshga 
o‘yib ishlangan yarim g‘or ko‘rinishidagi 
ibodatxonalar sal keyinroq, eramizgacha 2200-
1500 yillarda qurilgan. Karnak va Luksordagi 
ulug‘vor va ulkan ibodatxonalar qurilishi esa 
Misrdagi Yangi podsholik davriga (eramizgacha 1500-1100 yillar) to‘g‘ri keladi.
Misr me’morchiligining asosiy qurilish materiali tabiiy tosh bo‘lganligi 
uchun o‘sha qadimgi ibodatxonalarning qoldiqlari bizgacha saqlanib qolgan. 
Ustunli-to‘sinli qurilmalar, tosh bezaklar va devorlar bu ibodatxonalarning 
tektonik yechimlarini belgilab bergan.

---

55 
Aksariyat ibodatxonalar bo‘ylama o‘q bo‘ylab "anfilad" tartibda, ya’ni bir 
o‘qda joylashgan ketma-ket eshiklar, xonalar va hovlilar orqali bog‘langan 
simmetrik rejaviy kompozitsiyaga ega bo‘lgan. Bosh tarz haykal va obelisk, 
pilonlar bilan bezatilgan mahobatli ostona – darvozadan boshlanib, undan chir 
atrofi ustunli galereyalar bilan aylantirilgan katta kvadrat hovli – "peristil"ga 
kirilgan. Peristildan esa keng va tig‘iz joylashgan ustunlar zali – "gipostil"ga 
o‘tilgan. Gipostil yuqoridan tom balandliklarining farqidan hosil bo‘lgan yon 
teshiklardan yorug‘lantirilgan. Gipostilga yuzasi va balandligiga ko‘ra kichikroq 
va qorong‘iroq bo‘lgan ibodatxona va sig‘inish xonalari birikkan. Oxirgi xonada 
sig‘iniladigan xudo haykali joylashgan bo‘lib, gipostildan ungacha bo‘lgan 
xonalarning balandligi, sig‘imi va yorug‘ligi muntazam tarzda kamayib borgan. 
Jamoat nomidan haykal xudo oldiga kirib sig‘inish huquqiga faqat fir’avn bilan 
bosh ruhoniygina ega bo‘lgan. Boshqalar ularni gipostil zali va keyingi xonalardan 
turib kuzatib qolgan. Qadimgi Misrdagi barcha ibodatxoanalarning arxitekturaviy 
yechimi ana shunday umumiy tartibga bo‘ysindirilgan (32-rasm). Eng yirik 
ibodatxonalar kompleksiga Fivada (hozirgi Karnak va Luksorda), Edfuda hamda 
Fili orolida joylashgan Amon ziyoratgohlari kiradi. Bulardan tashqari Misrda 
Abu-Simbeldagi qoyaga o‘yib ishlangan g‘or-ibodatxonasi ham mavjud. Barcha 
ibodatxonalar haykallar, relyefli bezaklar, ustunlar, devorga ishlangan rangli 
naqshlar bilan turli ko‘rinishlarda bezatilgan (32, v-rasm). 
32-rasm. Qadimgi Misr. a-Karnakdagi Honsu ibodathonasining tarhi va qirqimi; b-Karnakdagi Amon 
ibodathonasining qirqimi; v-Misr ustunlari.
 
b 
a 
v 

---

56 
Ibodatxonalarda ustunli-to‘sinli qurilmalar arxitekturasi keng qo‘llanilgan. 
Misr me’morlari ustunlarni ishlashda o‘simlik dunyosi va tabiat uyg‘unligidan 
namuna olib ularni ulkan dov-daraxtlarga, ustunlarning boshlarini esa Misrda 
o‘sadigan lotos va papirusning ochilgan gullariga yoki ularning g‘unchalariga 
o‘xshatganlar. Ehromlardagi katta zallar va xonalar ichi bir-biriga parallel baland 
tosh ustunlar qatori bilan to‘lib, bamisoli qalin o‘rmonzorlarni shakllantirgan. 
Ayrim ehromlardagi ustunlar haykalsimon ko‘rinishga ega bo‘lganlar. To‘sinlar 
baland ustunlarning ochilib turgan gul shaklidagi boshalari ustiga qo‘yilgan (32 
b,v-rasm).
Qadimgi misrliklar inson o‘lgach agar jasadi yaxshi saqlansa uning ruhi 
narigi dunyoda ham yashashiga ishonganlar. Shu boisdan fir’avnlar 
(misrliklarning tirik xudolari) o‘lgach jasadi mo‘miyolanib ularga qurilgan maxsus 
ulkan ehromlar – piramidalarda saqlangan. Boy kishilar va zadogonlar uchun esa 
"mastaba"lar qurilgan. Qadimgi Misrning eng ulkan va mahobatli ehromlariga 
Gizadagi Xeops, Xefren va Mikerin piramidalari kiradi.
XIX asrning o‘rtalarida me’moriy merosni saqlab qolish va yodgorliklarni 
ilmiy asosda ta’mirlashga intilish hamda me’moriy uyg‘unlik qonuniyatlarini 
aniqlashga bo‘lgan qiziqishning oshishi bilan arxitektura fanining qator 
nazariyotchilari o‘zining ulug‘vorligi va takomillashgan shakllari bilan inson 
ahlini lol qoldirib kelayotgan qadimgi Misr va Yunon me’morchiligiga xos 
mo‘jizakor arxitekturaviy shakllar qurilishining handasaviy uslublarini 
o‘rganishga kirishdilar.
Jumladan, qadimgi Misr me’moriy shakllariga xos proporsionallik 
munosabatlarining asosini misr uchburchagi, teng yonli uchburchak, kvadrat va 
ular asosida qurilgan son-sanoqsiz to‘g‘ri to‘rtburchakliklar tashkil qilishi va bu 
munosabatlarning me’moriy shakllar va inshootlar go‘zalligini ta’minlashda keng 
qo‘llanilganligi isbot qilingan. Darhaqiqat, teng yonli uchburchak va kvadratga 
asoslanib irratsional miqdordagi qator mutanosibliklarni yaratish mumkin. Ular 
1:
2
1:
3
, 1:
5
, (
5
-1):2 va boshqalardir.

---

57 
Oddiy handasaviy shakllardan tashkil topgan yuqoridagi proporsional 
to‘g‘riburchaklarni sirkul (pargor) va lineyka (chizg‘ich) yordamida osongina 
qurish mumkin bo‘lgan. Yasalishining soddaligi hamda me’moriy shakllarga 
uyg‘unlik baxsh etuvchi ajoyib xususiyatlarga ega bo‘lgan ushbu mutanosibliklar, 
misr uchburchagining sonli oddiy nisbatlari bilan bir qatorda ko‘p ming yillar 
davomida me’moriy proporsionallik asosi bo‘lib xizmat qilgan.
33-rasmdagi chizmalarda modulli kvadrat kataklar ichiga ishlangan 
irratsional miqdordagi to‘g‘ri to‘rtburchakliklarni yasash uslublari ko‘rsatilgan: 
teng yonli uchburchakdan 4:7 va 8:7 mutanosibliklari; kvadratdan – 5:7 va 5:8; 
yarimkvadrat yoki ikkilangan kvadratdan – 5:8, 4:9, 8:9 va 4:5 mutanosibliklari 
olingan. Bularning barchasi qadimgi Misr va yunon-rim me’morchiligiga xos 
bo‘lgan mutanosibliklardan hisoblangan.