Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

Gumbazlar O‘rta Osiyo me’morchiligida binolar ustini yopishda eng keng 
tarqalgan qurilmalardir. Gumbazlarning shakliga ko‘ra kurra (yarim shar), qit’a 
(segment), maxrut (asosi piramida yoki ko‘p qirrali konussimon), toq (sferokonik), 
turkistoni (asosi silindr usti konus), sag‘anaposh (sag‘anasimon), balxi (asosi 
to‘g‘ri to‘rburchak), charxi (asosi doira), shalg‘omi, mirzoi, zorbaliq, chortark, 
72-rasm. Gumbazlarning turlari:
a-kurra (yarim shar); b – qit’a (segment);
v - mahrut (konussimon).

---

161 
naqshbandi, kuloxiy va boshqa turlari mavjud (72-rasm). Gumbazlar turini 
tanlashda me’morlar birinchi navbatda binolarning tarhi va vazifasiga e’tibor 
berganlar.
Bo‘yi va eni bir xil (kvadrat) bo‘lgan xonalar tomi odatda "charxi gumbaz", 
bo‘yi enidan uzunroq (to‘g‘ri to‘rtburchak) va balandligi pastkam xonalarning 
tomlari esa "balxi gumbaz" bilan yopilgan. Charxi gumbazning balandligi gumbaz 
yarim kengligidan ortiq bo‘lsa "mirzoi gumbaz" deb atalgan (73-rasm).
O‘rta Osiyoda XV asrga kelib 
gumbazli qurilmalarning bu o‘lkada avval 
qo‘llanmagan yangi turi – bir-birini 
kesuvchi ravoqlar ustiga o‘rnatilgan 
gumbaz – "zarba linga" vujudga keladi. 
Bu qurilmalar uch asosiy ijobiy 
xususiyatga ega: yopiladigan bino 
o‘lchamlariga nisbatan gumbaz 
o‘lchamining ancha kichik bo‘lishi; 
ravoqlar yelkalaridan tushayotgan yukning 
sakkiz nuqtaga mujassamlanib bino 
devorlari bo‘ylab teng tarqalishi; bino 
xonalarini kengaytirish, ulardan unumli 
foydalanish va interyerni yanada go‘zal 
qilib ishlash uchun qulay imkoniyatlarni 
yaratilishi. Bunday gumbazlar 
Samarqanddagi Cho‘ponota maqbarasida 
ilk bor qo‘llanilib, keyinchalik bu yerdagi 
Ishratxona va Oqsaroy binolarida 
mukammalashtiriladi.