Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

Talabalarning o‘zini-o‘zi nazorat qilish va olgan bilimlarini mustahkamlash 
uchun savollar: 
1. Me’moriy uyg‘unlik va mutanosiblik xaqidagi Yevropa olimdarining 
ishlarini aytib bering. 
2. Me’moriy uyg‘unlik va mutanosiblik xaqidagi Rossiya olimdarining 
ishlariga izoh bering. 
3. N.B.Baklanovning O‘rta Osiyo o‘rta asrlar me’morlarining loyihalash 
uslublarini o‘rganishdagi xizmatlarini aytib bering. 
4. XVI asr Buxoro me’moriy chizmasida qanday me’moriy ob’yektlar aks 
ettirilgan? 
5. Le Korbyuzyening “ Modulor”ini tushuntirib bering. 
6. Me’moriy uyg‘unlik va mutanosiblik haqida M.S.Bulatovning xizmatlarini 
izohlab bering. 
7. P.SH.Zohidovning “Me’moriy al-Qonun”ini tushuntirib bering. 
8. Ansambllar yaratishdagi M.Q.Ahmedov ochgan badiiy g‘oyaviy va 
kompozitsiyaviy tamoyillarni tushuntirib bering. 

---

159 
XII BOB. RAVOQ, TOQ VA GUMBAZLAR SHAKLLARINING 
HANDASAVIY ASOSLARI 
12.1. Ravoq, toq va gumbazlar haqida umumiy ma’lumotlar 
Ravoq, toq va gumbazlar ustunli-to‘sinli 
qurilmalar kabi bino va inshootlar ustini 
yopish uchun xizmat qiladi. Ravoqlar Sharq 
me’morchiligida ilk bor milodgacha III-II 
minginchi yilliklarda paydo bo‘lgan va dastlab 
xom g‘ishtdan terilgan. Gumbaz qurilmalar 
esa ilk bor Eronda I asrda qurilgan Ko‘hna-
Xoja saroyida qo‘llangan deyiladi. Sharqshu-
nos tarixchi olima V.L.Voroninaning fikricha, 
eronliklar jahon me’morchiligida birinchi 
bo‘lib kvadrat asosni gumbaz bilan yopish 
texnikasini egallaganlar. Qadimgi Rim 
gumbazlari esa doira va ko‘p burchakli asosga 
terilgan.
O‘rta Osiyo me’morchiligida qo‘llanilgan 
dastlabki xom g‘ishtli ravoqlar VII-VIII 
asrlarda vujudga kelgan. 
Ravoq qurilmalarning yaratilishi 
arxitekturaviy shakllar kompozitsiyasida katta 
yangilik hisoblangan. Ravoq (arka) deraza, 
eshik, ayvon ustini yoki ikki ustun orasini yoy 
ko‘rinishida yopuvchi qurilmadir. Bir tekislikda yotgan ravoqlar qatori 
arxitekturada qatorak (arkatura) deb ataladi. O‘rta Osiyo arxitekturasida ravoq 
bino peshtoqlarining kirish qismini, eshik, deraza, yo‘lak, devordagi taxmon, 
tokchalar ustini va gumbaz osti qismlarini yopuvchi qurilmalar tarzida keng 
tarqalgan.

---

160 
Ravoq, toq va gumbazlar O‘rta Osiyo arxitekturashunoslik fanida nisbatan 
yaxshi o‘rganilgan me’moriy qurilmalar hisoblanib, ularning ilk tasnifi 
B.N.Zasipkinning "
Своды в архитектуре Узбекистана" (1961 yil) asarida bayon 
qilingan. Shundan so‘ng bu sohada L.I.Rempel, G.A.Pugachenkova, V.L.Voronina, 
M.S.Bulatov, L.YU.Mankovskaya, P.SH.Zohidov, V.A.Nilsen, A.Ashrabov, 
K.S.Kryukov va boshqa olimlar ish olib borganlar. B.N.Zasipkin ravoqlarni qurish 
uslubiga ko‘ra uch turga: sirkullik, parabaloik va sferokonik shakllarga bo‘lgan. 
Umuman olganda ravoq shakllarini qurish uslublari juda ko‘p. Ularni asosan ikki 
guruhga bo‘lish mumkin: birinchisi - bir necha markazdan aylana yoylari bilan 
qurish, ikkinchisi – ellips uslubi bilan qurish. Biz ular haqida keyinroq to‘xtalib 
o‘tamiz.
Toq – bu gumbaz, mehrob va tokchalarning tepasini yopuvchi yoysimon tog‘ 
ko‘rinishidagi burchakli qismi. O‘rta Osiyoda nomi "toqi" deb ataluvchi boshlangan 
va usti gumbazlar bilan yopilgan turli xil savdo inshootlari mavjud. Buxoroda XVI 
asrda qurilib bizgacha saqlanib kelgan Toqi Zargaron (Zargarlar gumbazi), Toqi 
Sarrofon (Sarroflar gumbazi), Toqi Telpakfurushon (Telpakfurushlar gumbazi) shular 
jumlasidandir. Ularning barchasi o‘rtada joylashgan ulkan gumbaz va uning atrofiga 
birikkan kichik gumbazlar majmuasidan iborat. Bu bozor inshootlari shahar ko‘chalari 
kesishgan gavjum joylarga qurilgan bo‘lib, ularning bosh gumbazlari, ya’ni toqlari 
shahar siluetiga alohida urg‘u berib turadi. Shuning uchun ham ularning nomi toqi, 
ya’ni gumbazi deb atalgan.