Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 9-jadval
- 3. Sedimentatsion suvlar nazariyasi.
- 4. Yuvenil suvlar nazariyasi.
- 2-Mavzu. er osti suvlarining yotish sharoiti buyicha tasnifnomasi
- 9-Bob. Aeratsiya mintakasi suvlari
|
2. Infil`tratsiya nazariyasi. Infil`tratsiya nazariyasiga asosan atmosfera yoginlari turt kismga bulinadi. Birinchi kismi er usti suvi okimlarini xosil kiladi, ikkinchi bir kismi-buglanadi, uchinchisi - usimliklar bilan iste`mol kilinadi va turtinchi kismi esa tog jinslariga shimiladi. Yogin suvlarining tog jinslariga sizib kirishi erning geologik tuzilishiga, jinslarning govakligiga, yorik va bushliklariga boglik.
8-jadval Korakum sharoitida kondensatsiya jarayonida xosil buladigan suv mikdori, mm
Chukurliklar, m Kondensatsion suvlar
72 72 okimi, yil/mm 1,5 17,8 2,0 2,5 3,0 3,3 6,0 2,1 2,5 0,9 13,0 0,2 19,5 - 27,0 -
A.F. Lebedev kondensatsiya nazariyasini ishlab chikish bilan bir katorda, tabiatda keng kulamda atmosfera yoginlarining aeratsiya mintakasiga infil`tratsiya bulishini va bu suvlar er osti suvlarini ozukalantirishga sarf bulishini kursatdi. Infil`tratsiya tezligi yoginning mikdoriga va er pusti yukori katlamining litologik tuzilishiga boglik. Yoginning mikdori kanchalik kup bulsa, shunchalik kup suv erkin suv kurinishida tog jinslariga sizib kiradi va er osti suvlarini ozukalantirishga ketadi. Boshkacha aytganda, tog jinslarining va tuproklarning suv utkazuvchanligi kanchalik yaxshi bulsa yogin suvlarining shunchalik kup mikdori er osti suvlariga etib boradi. Infil`tratsiya jarayonida atmosfera yoginlari suvlari uz yulida suvni yomon utkazadigan jinslar: ustida yigiladi va natijada er osti suvlarining bir necha gorizontlarini xosil kiladi. Infil`tratsiya jarayoni uzluksiz davom etmay, davriy ravishda atmosfera yoginlarining rejimiga, xavoning va tog jinslarining xaroratiga boglik ravishda davom etadi. Atmosfera yoginlarining er ostiga sizib kirishi juda murakkab jarayondir va kator tabiiy omillar ta`siri ostida- iklim (yoginning jadallik mikdori, xavoning xarorati va boshkalar) geologik (tog jinsi govakligi, yoriklari, suv utkazuvchanligi), geomorfologik (rel`efning tavsifi, er yuzining kiyaligi) usimliklar ta`sirida rivojlanadi. Rossiya Federatsiyasi evropa kismining shimoliy va markaziy xududlarida yoginning yillik mikdori 450-700 mm ni tashkil kiladi va bu erlarda ularning infil`tratsiyasi uchun sharoit kulay, janubiy tumanlarda esa yoginning mikdori oz va infil`tratsiya tezligi 2-3 barobar sekin buladi. Markaziy Osiyo sharoitida yoginning mikdori juda oz bulgani uchun er osti suvlari deyarli infil`tratsiya xisobiga ozukalanmaydi. Fakat tog oldi va toglik xududlarda infil`tratsiya xisobiga er osti suvlari kupayishi mumkin. Turli tabiiy mintakalarda yillik atmosfera yoginlarining 5-40% infil`tratsiya orkali sizot suvlariga etib borishi mumkin. Arid iklimli mintakalarda atmosfera yoginlarning mikdori juda oz va buglanuvchanlik juda katta bulganligi uchun sizot suvlari infil`tratsiya xisobiga deyarli ozuka olmaydi. V.N.Kunin ma`lumotlari buyicha Korakumda sizot suvlari atmosfera yoginlari xisobiga yiliga 25 mm gacha ozuka olishi mumkin. D.M.Katsning (1959y.) ma`lumotiga kura Buxoro viloyatida sizot suvlari 0,90 m chukurlikda joylashgan erlarda, infil`tratsiya xisobiga 30 mm suv kushilishi mumkin va infil`tratsiya 1,5 metr chukurlikda deyarli sodir bulmaydi. L. N. Poberejskiyning (1977y.) ma`lumotlariga kura arid iklimli sugoriladigan maydonlarda sizot suvlarining atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanishi lyoss jinslarida sizot suvlarining chukurligiga boglik ravishda kuyidagi mikdorlar bilan ifodalanadi (9-jadval).
73 73 Sizot suvlarining ozukalanishi (turli chukurlikda, yoginning yillik mikdoriga nisbatan % xisobida) Punktlar Yoginning yillik
mikdori, mm
1 m 2 m 3 m 4 m Toshkent 437 35,8 21,4 11,1 4,0 Sirdaryo 305 31,6 18,9 9,8 3,5 Karshi
267 33,1 20,1 10,3 3,7
Nixoyat sizot suvlari sugorish dalalarida infil`tratsiya jarayoni xisobiga katta mikdorda, sugorish me`yorining 20-40% mikdorida ozuka oladi. Xozirgi vaktda er osti suvlarining xosil bulishida, atmosfera yoginlaridan tashkari er usti suvlari xam katta axamiyatga ega ekanligi aniklangan. Daryolarning kuyi okimida kup mikdordagi suvlar fil`tratsiyaga sarf buladi. Kuyi okimlarda daryolar kup mikdorda yotkiziklar yotkizadi va vakt utishi bilan daryoning uzani atrof erlarga nisbatan kutarilib koladi. Shu sababdan er osti suvlari daryo suvlarining xisobiga doimiy ravishda kupayib turadi. Bunday xodisa tog yonbagirlariga yakin joylashgan va suvni yaxshi utkazuvchi shagallardan tashkil topgan daryo okimlarining tashilish konuslarida keng rivojlangan buladi. 3. Sedimentatsion suvlar nazariyasi. Suv xavzalari ostida xosil bulgan chukindilar uta bushak sergovak buladi va ulardagi suvlarning mikdori 80-90% ga etishi mumkin. A.P.Lisitsin (1974 y.) ning xisoblariga kura yiliga okean va dengizlar turli manbalardan tubiga 26 mlrd. tonna chukindi yotkizilar ekan. Agar bu chukindilarning tabiiy namligi 70% ni tashkil kilsa,chukindilar tarkibidagi suv mikdori yiliga 60 km3 tashkil kiladi. Bu suvlarning kupgina kismi chukma xosil bulgandan sunggi birinchi yillarda xavzaga kaytariladi. Keyinchalik chukindilarning kalinligi ortishi yoki sedimentatsiya jarayoni diagenez jarayoniga utishi davrida chukindilar zichlanib boradi va birlamchi chukmadan tog jinsi xosil buladi. Zichlik ortib borishi bilan govaklik xam kamayib boradi va natijada chukindilardan erkin suv sikib chikarila boradi. Sikib chikarilgan suvning bir kismi chukindi xosil bulayotgan va chukma chukayotgan dengiz yoki chuchuk suvli xavzaga kayta kushiladi. Gillardan sikib chikarilgan suvlarning kupgina kismi kolektor-katlamlarga (kumlar, kumtoshlar, kisman oxaktoshlar) utadi va chukindi xosil bulayotgan maydonlar kutarilsa va kuruklikda aylansa,sikib chikarilgan suvlar tabiatdagi suvning aylanma xarakatiga kushiladi. Chukindidan tog jinsi xosil bulishi bilan va tog jinslarining zichlanishi, mineralogik tarkibining va strukturasining uzgarishi boskichida tog jinslaridan boglangan suvlar ajralib chika boshlaydi. Bu jarayonning tezlashuviga xaroratning 300S dan 2000S gacha kutarilishi sabab buladi va deyarli gil zarrachalari yuzasidan yuzaning tortish xisobiga joylashgan suvlarning deyarli xammasi ajralib chikadi va erkin xolatga utadi. Yukorida joylashgan katlamlarning bosimi ortishi tufayli bu suvlar suv utkazuvchanligi yukori jinslarga sikib chikariladi, gil zarralari yuzasidan mustaxkamrok boglangan suvlarning sikib chikarilgan kismi esa katagenez mintakasi mintakasigacha (60 km gacha) davom etadi. Bu chukma xosil bulishi va metamorfizm jarayonlarida xosil bulgan suvlar sedimentatsion (koldik) suvlar deb yuritiladi. Sedimentatsion suvlar yukori minerallashuvga ega va ularda erigan tuzlarning mikdori 150-300 g/litrga etishi mumkin. Sedimentatsion suvlarda erigan tuzlardan xlorli natriy tuzi kup uchraydi. Ilgari taklif kilingan gipotezalarga asosan, bu yukori minerallashuvga ega bulgan suvlar kadimiy dengiz suvlarining koldigi xisoblanadi. Bu suvlar dengiz xavzalarida chukindi yotkizilishi bilan bir vaktda xosil bulgan va uz tarkiblarini xozirgi vaktgacha uzgarmas tarkibda saklab kolishgan. V.I.Vernadskiy, N.K.Ignatovich, G.N.Kamenskiy, K.I.Markov, A.M.Ovchinnikovlarning fikricha, ma`lum tabiiy sharoitda katta chukurliklarda, katta xaroratda va bosimdagi uzgargan shur dengiz suvlari saklanib kolishi mumkin deb xisoblaydi. Ularning fikricha, tabiiy sharoitda dengiz suvlari keng tarkalgan. Ular chukindi xosil bulishi bilan bir vaktda yoki ilgari xosil bulgan dengiz chukindilariga sizib kirishi va chukindi diagenezi
74 74 jarayonida metamorfizatsiyaga uchrashi mumkin. A.Sulin, M.e.Al`tovskiy, D.S.Korjinskiy va boshkalar shur nomokop suvlarining xosil bulishiga va shakllanishiga dengiz suvining ishtirokini kisman yoki butunlay inkor kiladilar. 4. Yuvenil suvlar nazariyasi. Bu nazariya er osti suvlarining paydo bulishini, erning katta chukurliklarida uning ichki endogen kuchlari ta`siri ostida sodir buladi deb tushuntiradi. 1902 yilda avstriyalik geolog E.Zyuss yuvenil suvlar nazariyasini taklif kildi. Uning fikricha kupgina mineral suvlar, ayniksa issik va gazli suvlar magmadan suv bugining ajralib chikishi va ularni sovuk mintakalarda kondensatsiyaga uchrashi natijasida xosil buladi. Bu suvlar erning chukur tektonik yoriklari va darzlari orkali er yuzida mineral buloklar kurinishida paydo buladi deb tushuntiradi. Oxirgi vaktlardagi ilmiy tadkikotlar (N.N.Slavyanov, A.M.Ovchinnikov, S.I.Naboko) natijalari shuni kursatadiki, katta chukurliklarda joylashgan termal va mineral suvlar er pustining yukori mintakalari bilan yakin boglangan va atmosfera yoginlari va dengiz suvlari xisobiga xosil bulgan. Xozirgi vaktda kupgina olimlar magmadan yuvenil suvlarining xosil bulishini inkor kilmaydilar, lekin er osti suvlari umumiy muvozanatida ular juda oz mikdorni tashkil kilishini ta`kidlaydilar. Yuvenil suvlar nazariyasini keyingi vaktlarda akad. A.P.Vinogradov uz asarlarida rivojlantirdi va maxsus tajribalar utkazdi. Laboratoriya sharoitida er mantiyasi moddasining erishi va ulardan gaz ajralishi jarayonini tikladi. Tajriba natijasida, birinchi vodorod ajralib chikishi, sungra suvda erigan gazlar (H2S) ajralib chikishini isbot kildi.Bu birikmalar sungra Dunyo okeanini va er atmosferasini xosil kilgan. Shunday kilib suv va gazlar mantiya moddasining kizdirib erigandagi ajralib chikkan maxsulotidir. Utgan zamonlarda bizning planetamizda kup sonli vulkonlar xarakat kilgan, shuning uchun planetamizning butun yuzasini erish va gaz ajralib chikish jarayoni koplagan. Shuning uchun okean suvlari erning chukur kismlaridan suvning ajralib chikishi xisobiga xosil buladi deb ta`kidlaydi A.P.Vinogradov. Tarixiy davrlarda er yuzida tarkalgan yuvenil suvlar mikdori planetamizning suv kobigini xosil kilish uchun etarli ekanligi xisoblar orkali isbot kilindi. Xozirgi vaktda xam yuvenil suvlar xosil bulayotganligini vulkonlarning faoliyatini kuzatish kursatayapti. Shunday kilib, yuvenil suvlar nazariyasi tarafdorlari planetamizning suv kobigini va boshka suv katlamlarini xosil kilishda yuvenil suvlarni asosiy manba deb xisoblaydilar. A.N.Semixatov (1947y.) er osti suvlarini xosil bulishi tarixini urganib, fanga "Gidrogeologiya davri" tushunchasini kiritdi. Xozirgi vaktda er osti suvlarining xosil bulishini ma`lum bir geologik davrda sodir buladigan, ikki boskichda utadigan jarayon deb tushuniladi. Birinchi boskich sedimentatsion- diagenetik boskich - bu erda erlarning pasayishi va chukmalar xosil buladi va sedimentatsion suvlar xosil buladi; ikkinchi boskich infil`tratsion (kontinental) - bu erda xududlarning kutarilishi, turli suvlarning aralashuvi va sedimentatsion suvlarning buzilishi ruy beradi.
Xozirgi vaktda er osti suvlarining kup tasnifnomalari mavjud, chunki er osti suvlarining yotish sharoiti murakkab, turli tuman va turli turdagi er osti suvlarini ekspluatatsiya kilishga kuyiladigan talablar turli tumandir. er osti suvlari, paydo bulishi, yotish sharoiti,gidrodinamik kursatkichi, suvli katlamlarning litologik tuzilishi, suvli katlamlarning yoshi va boshka belgilariga karab sinflarga bulinadi. Biz ishlab chikarishda keng kullaniladigan tabiiy sharoitni tulikrok xisobga olgan er osti suvlarining yotish sharoiti buyicha tuzilgan A.M.Ovchinnikov va P.P.Klimentovning tasnifnomasini kurib chikamiz. Bu tasnifnomada er osti suvlari yotish sharoiti buyicha 3 sinfga bulinadi: 1) aeratsiya
Aeratsiya mintakasidagi suvlar baxor faslida xosil bulib odatda vaktinchalik buladi. Bu suvlar uchun suv utkazmaydigan katlam vazifasini suvni yomon utkazadigan linzasimon katlamlar (kumok tuprok, gilli tuprok va boshkalar) utaydi. Sizot suvlari er yuzasidan uncha katta bulmagan
75 75 chukurliklarda joylashgan birinchi suv utkazmaydigan katlamlar ustida joylashadi. Sizot suvlari odatda bosimsiz buladi. Artezian suvlari-bosimli suvlarga kiradi. Keng maydonda katta chukurliklarda suv utkazmaydigan katlamlar orasida joylashgan bulsa artezian suvlari deyiladi. Agar suvlar, katlamlarning yukori xamda ostki kismida suv utkazmaydigan katlamlar bilan chegaralangan bulsa va suv utkazuvchi katlam tulik tuyinmagan bulsa, ularni katlamlararo bosimsiz suvlar deyiladi.
34- rasm. er pustida tarkalgan er osti suvlarining yotish sharoiti. 1.Suvli jinslar; 2. Suv utkazmaydigan jinslar; 3. Shagal; 4. Sizot suvlarining satxi; 5. Artezian kuduklari; 6. Tuprok suvlarining satxi; 7. Buloklar.
76 76 9-Bob. Aeratsiya mintakasi suvlari
1-Ma`ruza Tuprok suvlari 2-Ma`ruza Osma sizot suvlari Hazorat uchun savollar
ishtirok etadigan, atmosfera bilan uzviy boglangan va tagidan osma sizot va sizot suvlari bilan chegaralangan er osti suvlariga aytiladi. Xududning geografik joylanishiga, tuproklarning turiga, iklim sharoitiga karab, tuprok katlamining kalinligi 1,3 - 1,5 m va undan ortik bulishi mumkin. Tuproklar va tog jinslarining tarkibida mustaxkam va bush boglangan, kapillyar va erkin suvlar joylashadi. Erkin suvlar vaktinchalik va doimiy suvlarga bulinadi. Vaktinchalik erkin suvlar sizot suvlari chukur joylashganda, atmosfera yoginlari erigan kor va sugorish suvlarining infil`tratsiyasi davrida kuzatiladi. Doimiy erkin suvlar botkoklik va tuproklarda sizot suvi er yuziga yakin joylashgan sharoitda tarkaladi. Usimliklar asosan erkin va kapillyar suvlardan ozukalanadilar. Usimliklar bush boglangan suvlarni yomon uzlashtiradi, mustaxkam boglangan suvlardan esa umuman ozukalanmaydi, chunki bu suvlar va tuprok zarralari, bir-birlari bilan uzaro usimlik ildiz tizimining suv surish kuchidan katta bulgan molekulyar kuchlar bilan mustaxkam boglangan buladi.
1) aeratsiya mintakasiga joylashgan; 2) xakikiy xarakat tezligi katta emas (0,5-3,0 m/kun) 3) suvning xarakati laminar xarakterga ega va Darsi konuniga buysunadi. 4) tabiatda suvning aylanma xarakatida katnashadi; 5) botkok va torf tuproklarida barkaror rejimli buladi; 6) uziga xos kimyoviy tarkibga ega va tarkibida tuprokka sarik, sargish rang beradigan koramtir, kora yukori kontsentratsiyali organik kislotalar (gumin, ful`vin) buladi. Tuprok suvlari sizot suvlarining kimyoviy tarkibining shakllanishiga katta ta`sir kursatadi. Bu jarayonni tuprok tarkibida turli tuzlar, kolloidlar va gazlar mavjudligi bilan tushuntirsa buladi. Tuprok tarkibida kamayib borish tartibi bilan, SiO2, Al2O3, Fe2O3, K2O, Na2O, MgO, CaO; karbonatli tuproklarda esa CaO, CO2; tuzli tuproklarda Cl, SO4, CaO tarkalgan buladi. Tuprokdan sizib utayotgan yogin suvlarining tarkibida natriy kup bulgani uchun ular bilan tuprok
tarkibidagi kal`tsiy urtasida kation
almashinuv reaktsiyasi sodir buladi.
2NaHCO3+Ca↔Ca(HCO3)2+2Na suv gidrokarbonat-natriyli turdan gidrokarbonat-kal`tsiyli turga aylanadi. Sizot suvlari er yuziga yakin joylashgan bulsa tuproklarda namlik me`yoridan ortik tuplanadi, xavo almashinish jarayoni buziladi, tuproklarda tiklanish jarayoni va botkoklanish rivojlanadi. Sizot suvlarining buglanishi tuproklarda Ca, Mg sul`fatlari, Ca, Mg, Na, P xloridlarining tuplanishiga olib keladi. er osti suvlari chukur joylashgan bulsa, tuprok suvlari sizot suvi va osma sizot suvi katlamlariga turli tuzlarni tashib utadi va sizot suvlarining kimyoviy tarkibini uzgartiradi. Gidrogeologik kidiruv ishlari vaktida tuprok suvlari, tuproklarning turlari va tarkiblari, erlarni kuritish va sugorish maksakdlari uchun urganiladi. Sizot suvlarini va sizot suvlarining uzgarish konuniyatlarini urganish uchun xam tuprok suvlari urganiladi.
2-Mavzu. Osma sizot suvlari
natijasida suv utkazmaydigan yoki suvni yomon utkazadigan tog jinslari katlamlari va linzalari ustida joylashgan, atrofini suvni yaxshi utkazuvchi govakli va yorikli jinslar urab olgan, aeratsiya
77 77 mintakasidagi doimiy bulmagan suvli katlamlarga aytiladi. erning kesimida osma sizot suvlari sizot suvining satxidan yukorida joylashadi (35-rasm). Osma sizot suvlarining shakllanishiga erning rel`efi katta ta`sir kursatadi. Tik kiyalik rel`eflarda atmosfera yoginlarining asosiy kismi er usti suvi okimlarini xosil kilishga sarflanadi va ozgina kismi aeratsiya mintakasiga sizib utadi. Osma sizot suvlari bunday xududlarda uchramaydi yoki juda kiska muddat mavjud bulishi mumkin. Yassi suvayirgich va tekis chul xududlarida va daryo terrasalari yuzida uzok muddat mavjud buladigan, kup mikdordagi osma sizot suvlari xosil bulishi uchun kulay sharoit mavjud. Bu suvlar yogin kup bulgan xududlarda xujalik suv ta`minotiga etarli mikdorda buladi. Osma sizot suvlari kuyidagi asosiy belgilarga ega: 1) tarkalish maydoni chegaralangan; 2) iklim ta`sirida suvlarning satxi, tarkibi va mikdori keskin uzgaradi; 3) er yuzasiga yakin joylashganligi sababli, tuprok, botkoklik va sanoat suvlari bilan tez va oson ifloslanadi; 4) kup xollarda doimiy uzok muddatli suv ta`minoti uchun yarokli emas; 5) sizot suvlarini ozukalantirishda ishtirok etishi yoki tulik buglanishga sarf bulishi mumkin. Osma sizot suvlarining mavjud bulib turish vakti, suvni yomon utkazadigan jins katlamlari tarkalish maydonining kattaligiga va kalinligiga va ozukalanish sharoitiga boglik. Suv utkazmaydigan jins katlamlari, maydonining kattaligi va kalinligi kichik bulsa osma sizot suvlari kiska muddat mavjud bulib turadi. Shu kiska vakt ichida osma sizot suvlari suvni yomon utkazadigan katlam linzalari orkali sizib utadi yoki bu katlamning atrofidan okib tushadi. Linzalar maydonining kattaligi va kalinligi ortishi bilan osma sizot suvlarining mavjud bulib turish muddati uzayadi. Osma sizot suvlari er yuziga yakin joylashgan bulsa, suvlarning asosiy kismi buglanishga sarf buladi. Osma sizot suvlaridan kishlok joylaridagi ayrim xujalik va kichik korxonalarning suv ta`minotida foydalanish mumkin. Osma sizot suvining sifati, tarkibi turli xududlarda turlicha buladi. Namgarchilik kup xududlarda ularning minerallashuvi kuchsizrok va gidrokarbonat-kal`tsiyli, janubiy xududlarda esa kuchli minerallashgan va xlor-natriyli tarkibga ega buladi. Shaxar va boshka axoli yashaydigan xududlarda bu suvlar er yuziga yakin joylashganliklari uchun kuchli ifloslangan buladi. Issik iklim sharoitida erlarni sugorilishi natijasida aeratsiya mintakasida osma sizot suvlari tuplanadi, agar ularning minerallashuvi kuchli bulsa sugoriladigan maydonlar dog-dog bulib shurlaydi va usimliklar nobud buladi. Sugoriladigan maydonlarning xamma erlarida osma sizot suvlari xosil bulavermaydi. Osma sizot suvlari xosil bulishi uchun sizib utuvchi suvning mikdori ( ω =1m
2 , I=1 bulsa) suv utkazmaydigan linzalarni tashkil kilgan tog jinsining fil`tratsiya koeffitsientidan, katta bulishi kerak (W>K).
|
