V- mavzu. Korxonaning aylanma mablag’lari

xarakteriga 
(qo’l 
mehnati, 
mehanizatsiyalashgan, 
avtomatlashgan, 
robotlashtirilgan, dasturlashtirilgan), ishlab chiqarish davrining muddatiga qarab 
turlicha 
bo’ladi. 
Masalan, 
chorvachilikka 
ixtisoslashgan, 
paxtachilikka 
ixtisoslashgan, non ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarda aylanma 
mablag’larning tarkibi turlicha bo’ladi. 
Aylanma mablag’larni hosil qilinishi manbalariga ko’ra ikki qismga ajratiladi:
A) korxonani mablag’lari;
B) qarzga olingan mablag’lar hisobiga. 
Korxonada aylanma mablag’larning me‘yori belgilanadi. Me‘yoriy zahiralar 
korxonaning minimal ehtiyojlarini qondirishi, mavsumiy davrlarda esa me‘yoriy 
zahiralar yetishmasligi kuzatiladi.Bundayhollarda korxona qarzga olingan 
mablag’lar hisobiga aylanma mablag’lar sotib olishimumkin. 
5.2. Aylanma mablag’lardan oqilona foydalanish 
Xomashyo, yoqilg‘i, energetika resurslari, ya’ni aylanma fondlarning oqilona 
foydalanilishi natijasida katta samara olish borasida faqat texnikaviy omillargina 
katta o’rin tutmasdan, ijtimoiy-iqtisodiy omillar xam yetarli rol о‘ynaydi.
Aylanma fondlardan samarali foydalanishda xо‘jalik mexanizmining 
axamiyati katta. Xususan bunga, xо‘jalik mexanizmining rejalashtirish, baholash, 
moliyalash, kreditlash, xujalik hisobini yuritish, boshkarish, moddiy va ma’naviy 
rag‘batlantirish kabi elementlari ham ta’sir kо‘rsatadi. Aylanma fondlardan oqilona 
foydalanish uchun rakobatni joriy etish kerak. Rakobat esa, mahsulotni eng sifatli, 
eng arzon va kо‘plab ishlab chikarish vositasidir. Rakobat bо‘lishi uchun bir xil 
mahsulotni ishlab chikaradigan korxonalar soni kо‘p bо‘lishi kerak. 
Aylanma fondlardan rejali foydalanishni tashkil qilishda ularning ayrim 
turlarini maxsulot birligiga sarf etishni ilmiy asosda normallashtirish katta 
ahamiyat kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chikarish xarajatlarini pasaytirish, 
ishlab chiqarishning rentabelligini oshirish, moddiy texnika ta’minotini tashkil 
etish, texnika va texnologiyalarni takomillashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. 
Barcha normalar ilmiy jixatdan asoslangan va uz xususiyatlari bо‘yicha davr 
talabiga javob beradigan bо‘lishlar zarur. 
Moddiy resurslarni sarflash normalari turlicha bо‘lishi mumkin: 
1. Foydalanish muddatiga kо‘ra normalar: a) istiqbolli; b) yillik va operativ 
normalar. 
2. Qо‘llanish miqyosi bо‘yicha normalar ikki xil: shaxsiy normalar va 
rasmiylashgan normalar. 
Z. Normallashtirilayotgan mablag‘ning detallashtirilish darajasi tayyor 
maxsulot yoki uning ayrim qismlari buyicha ajratilishi mumkin. 
4. Materiallarni detallashtirilish bо‘yicha yig‘ma normalar, material sarfi 
bо‘yicha yiriklashgan normalar bо‘lishi mumkin. 

---

Moddiy resurslarni tо‘g‘ri, okilona sarflashni normallashtirish uchun ularning 
tarkibini belgilash katta ahamiyatga ega. 
Normalar tarkibida quyidagilar e’tiborga olinadi: 
- maxsulot birligiga sarflanadigan foydali xomashyo va materialning mikdori. 
- zaruriy texnik chiqindi va boshkalar. 
Normalar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, analitik, statistik usullar bilan 
tuziladi. 
Sanoat korxonalarida aylanma mablag’larni moliyalashtirish manbai ikkiga 
ajratiladi:
1. o’ziniki 
2. qarz
Har bir korxona iloji boricha o’z mablag’lari hisobidan xo’jalik yuritishga 
harakat qilishi zarur. Qarz uchun foiz to’lash kerak, bu korxona foydasini 
kamaytiradi. 
Korxona tashkil qilingan vaqtda uning ustav fondi hisobidan aylanma 
mablag’lar sotib olinadi. So’ngra shuni hisobidan tayyor mahsulot ishlab 
chiqariladi va sotiladi. Kapitalning doiraviy aylanishi tufayli o’z-o’zini moliyalash 
davom etaveradi. 
Aylanma mablag’larni moliyalashning quyidagi manba‘lari mavjud: 
1) Ustav fondi;
2) Barqaror passivlar; 
3) Qarzga tovar olish;
4) Kredit olish va boshqa kreditlar. 
Barqaror passivlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
a) ish haqi boyicha korxona qarzi;
b) kelgusi davr uchun qilinadigan xarajatlar;
v) mol beruvchi tashkilotlar;
g) byudjetga to’lovlar;
d) qarzga tovar xarid qilish va boshqalar. 
Bank krediti hisobiga aylanma vositalarni sotib olish. 
Korxonaning maxsus fondlarining mablag’laridan foydalanish. 
Taqsimlanmagan foydadan foydalanish va boshqalar. 
Tijorat krediti hisobiga aylanma mablag’larni barpo etish. 
Pulning qadrsizlanishi kredit munosabatlariga salbiy ta‘sir etadi, bankka kredit 
uchun to’lanadigan foiz stavkasi ortib ketadi. 
Bunday sharoitda korxonalar uchun ichki manbalar hisobiga aylanma 
mablag’lar zahiralarni barpo etish muhim rol oynaydi, chunki qarz uchun yuqori 
foiz to’lash lozim bo’ladi. 
Aylanma mablag’lar tarkibida xom-ashyo, materiallar va boshqa moddiy 
boyliklarning hissasi 50 foizdan ortiq bo’ladi, oziq-ovqat sanoati korxonalarda 80 
foiz bo’ladi. Shu sababdan ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun eng kam aylanma 
mablag’lar bilan ish yuritish katta ahamiyatga ega. 
Aylanma mablag’larni korxonada saqlash uchun katta xarajatlar qilishga, 
soliq to’lashga, kredit uchun foiz to’lashga, kapital sarflashga to’g’ri keladi. Bunda 
mol beruvchilar bilan yaxshi aloqa qilishga, ular bilan barqaror ishlashga to’g’ri 

---

keladi. Aylanma mablag’larning sifati ham katta rol oynaydi. Aylanma 
mablag’larning qiymati va bahosiga ham e‘tibor berish lozim bo’ladi. 
Korxona aylanma mablag’larning katta zahirasini hosil qilishda quyidagilar 
hisobga olinadi: 
Bunda katta xarajatlar qilinadi... . Ta‘minot bo’limida xodimlar kerakli 
miqdordagi zahirani hisoblashlari va hujjatlashtirishlari lozim bo’ladi.
Joriy zahiralarni joylashtirish va saqlash ham katta xarajat talab qiladi. Saqlash 
sharoitlarini yaratish (harorat, namlik, sanitariya holati), qo’riqlash xizmatidan 
foydalanish, mas‘ul shaxsga maosh to’lashni shular jumlasiga kiritish mumkin. 
Agar korxona ushbu zahiralarni bank krediti hisobiga yaratgan bo’lsa, foiz 
xarajatlarini ham e‘tiborga olish kerak... . 
Korxona to’xtovsiz ishlab chiqarishni davom ettiradi, buning uchun bir necha 
turdagi materiallar, yoqilg’i, mineral o’g’itlar, urug’liklar va boshqalar kerak, 
ularni yil davomida sotib olish, tashib kelish va saqlash zarur bo’ladi. Shu 
sababdan korxona aylanma mablag’lar zahirasini tashkil qilish uchun eng kam 
xarajatlar qilishga harakat qilishi lozim.