В. А. Мирбобоев


Download 1.63 Mb.
bet24/121
Sana09.01.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1085279
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   121
Bog'liq
Materialshunoslik (I.Nosirov) (1)

6 • Ат, О Си

S »Аи, О Си


24-расм. Сингдириш каттнк эритмаси кристалл панжараларп.и атом л ар- нинг тартибли жоллашиши:
я — С 1 — Z и; в — А 1 — Си
Демак, ;урин алмашган цаттиц эритма цам, сингдириш цат- тиц эритмаси хам кристалл панжаранинг маълум бнр чегарада цийшайишига (деформацияланишига) олиб келади (23-расм).. К,аттиц эритма микроструктураси шартли равишда мувозанат- даги доначани ташкил цилгани учун жисмда фаза ажралиши руй бермайди. Шунинг учун цаттиц эритмаларни мувозанатда- ги структура деб царалади.
Умуман сингдириш цаттиц эритмаларида эриш кам булади.. Эрувчи элементнинг атом улчами анча кичик булган холдагина эриш руй беради. Шунинг учун цам металларда купинча угле­род, азот, водород каби металл булмаган элементлар эрийди. Бу элементларнинг атом улчамлари 0,046—0,07 нм ни ташкил цилади. Пулат ва чуянларда бундай цаттиц эритмалар муцим урин тутади.
Сингдирилган атом эритувчининг кристалл панжарасида тартибли жойлашиши хам мумкин. Бундай эритмалар тартиб-

•ли сингдириш ^аттиц эритмаси деб аталади. Масалан, Си—Аи, FeAl, FeSi ва бош^а шунга ухшаш цотишмаларда ю^ори температурада атомлар тартибсиз сингдирилган булса, темпе­ратура пасайиши билан сингдирилган атомлар маълум тартиб- да жойлашиб цолади (24-раем). Кристалл панжаранинг бун­дай тузилиши металл хоссаларини хам узгартиради. Масалан, 21,5% Fe ва 78,5% Ni дан иборат ^отишма (пермаллой) нинг магнитланиши кескин узгаради, электр царшилик ортади, ^ат- ти^лиги хам ортиб, пластик;/иги камаяди.
Металл ^отишмаларда кимёвий бирикмалар ва табиати жи- хатидан унта якин булган фазалар жуда куп учрайди.
Кимёвий бирикмаларнинг хосил булишида кристалл панжа­ра билан богли^ булган махсус хусусиятлар вужудга келади. Уларни ^атти^ эритмадан кескин ажратиб турадиган хусусият­лар цуйидагилардир:

  1. Кимёвий бирикма узига хос кристалл панжара турини хосил цилиш хусусияшга эга. Янги типдаги кристалл панжара шу кимёвий бирикмани ташкил ^илувчи компонентларнинг кристалл панжара турларидан тубдан фар^ цилади. Кимёвий бирикмаларда компонентларнинг атомлари тартибли жойлаш- ган булиб, маълум жойлашиш ^онуниятларига эга. Купчилик кимёвий бирикмаларнинг элементар кристалл панжаралари- нинг турлари мураккаб булади.

  2. Биикмада элементлар массасипинг нисбати дсимо сакланади. Шунинг учун кимёвий бирикмалар содда цилиб AmBn ифода с'итан белгиланади. Бу ерда т ва п бутун сонлар булиб, элементларнинг атом нисбатлаоини гфодалайди.

  3. Кимёвий бирикмаларнинг хоссалари шу бирикмани таш­кил килувчи элементлар хоссаларидан кескин фар^ цилади.

  4. Суюкланиш температураси хам узгармас булиб, кимёвий бирикма суюкланиш температурасигача сацланиб цолиши ^ам мумкин, лекин суюкланиш температурасига етмасдан парчала- ниб хам кетиши мумкин.

Агар кимёвий бирикма суюц фазадан турридан-тугри крис- талланса ёки киздирганда суюкланиш температурасигача са^- .ланиб к;олса, бундай бирикма барцарор кимёвий бирикма деб аталади. Агар кимёвий бирикма цаттиц фазаларни мувозанати узгариши натижасида вужудга келса ёки циздириш натижаси- да цаттиц холда диффузион парчаланиб кетса, бундай кимё­вий бирикмалар бе^арор кимёвий бирикмалар деб аталади.

  1. Кимёвий бирикмаларнинг хосил булишида температура уз-узидан узгариши мумкин.

Кимёвий бирикмаларнинг хосил булишида атом электрон тузилишлари бир-биридан кескин фарц циладиган компонент- лар цатнашади.
Кимёви.. бирикмаларга мисол сифатида магний элементи- нинг даврий жадвалдаги бошца элементлар билан х,осил ^ил- ган бирикмаларини курсатиш мумкин. Масалан MgSn, Mg2 Pb, 64
Mg3Bi2 ва x- к. Металлар билан металлар бирикканда кимё- вий богланишнинг металл богланиш тури сакланиб кола- ди. К,отишмалардаги бундай богланишлар интерметаллид 6of- ланишлар, хосил булган фазалар эса интерметаллидлар деб аталади.
Узгарувчан валентликларга эга булган Fe, Мп, Сг, Мо ва бошца шунга ухшаш элементларнинг кристалл панжараларида атом улчами кичик булган углерод, азот, бор ва водород атом- лари сингиши мумкин. Бундай богланишларнинг тузилиши ва хоссалари бир-бирига жуда ухшайди ва сингиш фазалари деб аталади. Масалан, металл нитридлари (TiN, FeN, VN ва х. к.) ва айникса пулатлар таркибидаги карбидлар (Fe3C, \V2C, VC, TiC ва x. к.) бунга мисол булади.
Сингиш фазасининг хосил сулиши элементар кристалл панжара­нинг тури хамда ташкил килувчи ьле.ментларнинг атом улчамлар li­ra боглик булади. Агар металлмас элементнинг атом улчамини /?Х). метал леи нг атом улчамгни _са /?., десак, у холда Аф /?м<0,59 булса, металл кристалл панжаранинг тури оддий куб катакча (К8, К12) булини мумкин. Лекин бу куб катакчаларнинг геометрик ул- чамлаги металлардаги куб ячейка улчамла] идгн албатта 4грк хила- дч. Агар Аф/?., <0,59 шарти бажарилмаса (масалан, темир, марга­нец ва хром карбидлари), сингиш фазасининг кристалл панжараси- нинг тузилиши мураккаб булади.
Металларнинг электрон таркиби нисбатига биноан хам 6of- ланиш хосил булиши мумкин. Бундай богланишларга электрон богланишлар дейилади. Уларнинг асосий хусусиятларидан бири умумий валент электронларнинг хар бир элементар кристалл, ячейкага турри келадиган сони деб каралади. Масалан, 3/2 (1,48), 21/13 (1,62), 7/4 (1,73) нисбатлзрга тенг борланишлар- ни учратиш мумкин. ^ар бир курсатилган нисбатга турри ке­ладиган маълум элементар кристалл панжара тури мавжуддир. Мне, кумуш ва олтин бирикмалари купинча электрон богланиш ортали бирикади. Механик аралашма ва цаттих эритмадан ташхари хар хандай богланишли бирикмалар оралих фазалар деб аталади. Жумладан, кимёвий бирикмалар хам оралих фа­залар дейилади.

Download 1.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling