В. А. Мирбобоев


МАТЕРИАЛШУНОСЛИК ФАНИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИДАН КИСКАЧА МАЪЛУМОТ


Download 1.63 Mb.
bet4/121
Sana09.01.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1085279
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   121
Bog'liq
Materialshunoslik (I.Nosirov) (1)

МАТЕРИАЛШУНОСЛИК ФАНИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИДАН КИСКАЧА МАЪЛУМОТ

Таравд1ётнинг дастлабки — тош, бронза ва нихоят темир даврларида хар бир даврнинг узига яраша материаллари пай- до булиб, давр мезонини белгилаган. Йнсонлар даставвал тош васуяк материалларни маком ва курол учуй ишлатганлар.Тош- ни кайта ишлаб курол ясаганлар. Бу куролларки аввал сзучун ишлатган булсалар, кейинчалик тошдан ерни кайта ишлайди- ган кУРоллаР> яъни ишлаб чикариш воситаларини ясаганлар. Натижада аста-секин ёгочни, терини ва кум-тупрокни (лойни) Кайта ишлаш — сопол саноати яратила борди. Соиол саноати- нинг тараккиёти борган сари касб буюмларини ишлаб чика- ришга имкон яратди. Бронза даврига келиб, тош к.уролларнинг акамияти йукола бошлади ва металлургия саноати вужудга кела бошлади. Металл котишмаларнинг таркибини узгартириш орк.али унинг хоссаларини бошкариш мумкинлиги маълум бул- ди ва бу жараён амалиётда кулланнла борди. Темир даврига келиб, мавжуд булган ишлаб чикариш кучлари тарак.киётга тускинлик килиб колли- Осиёда, Урта ер денгизи атрофида, Хитой территорияларида илк бор металларни KaaTa ишлайди- ган корхоналар вужудга келди.
Сув ва каводан фойдаланиш материалшунослик саноатида янги тараккиётни очди. Темир эритиб тозалашда пуфлаш учун Каводан фойдаланиш эса суюклантирилган металлар темпера- турасини ошириш имконини берди. Натижада металл кушимча- лардан туда тозаланиб, унинг сифати яхшиланади. Металл иш­лаб чикаришда писта кумир Урнига коксланадиган кумирдан фойдаланиш эса давр талаби — ишлаб чикаришни кескин оши­риш натижасида вужудга келди. Кокслаш технологиясининг кашф этилиши металлургия саноатини тез ривожлантирди.
Пулат олишнинг янги-янги усуллари кашф этилди.. Англияда аввал Г. Бессемер (1856), сунгра С. Томас (1878), Францияда эса П. Мартен (1864) йаби ихтирочилар пулат олншнннг янги усулларини яратишди.
:■XVIII аср охири. XIX аср бошларига келиб машинасозлик жуда тарацций этиб кетди. Бу эса металларни куплаб ишлаб чи^аришии талаб циларди. Материалларни пшлаб чи^ариш даражасини ошириш бу со.\адаги олдинги амалий юту^- ларни умумийлаштириш ^амда бу ссца учун янги илмий асос- лар яратишни талаб цилди. Натижада XIX асрга келиб, мате-, риалшунослик машинасозликдаги махсус фанга айланиб цол- ди. Материалшуносликнинг фан сифатида такомиллашишига талантли рус олимн ва ихтирочиси Д. К. Черновнинг (1839— 1921) фазалар узгариши ^а^идаги назарияси жуда катта турт- ки булди. Бу фаннинг ривожланишига яна А. Ледебурнинг (не- мис Олимп) металлар структураси тушунчаси, ннглиз физикла- ри Ф. Лавес .\амда В. Юм-Розерининг янги типдаги фазалар- ни кашф этиши хам таъсир цилди. Металлшунослик фанининг шу даврдаги тара^киётпга тадки^отнииг янги (инструментал) усулларининг кашф этилиши хам таъсир цилди, масалан, рент­ген нурларининг кристалл тузилишини урганишга кулланилиши х.амда металл тузилишинннг металломикроскоп (металлогра­фия) усуллари кашф этилди. Куп изланишлар натпжасида кри- сталланиш хамда жисмлардагн гстероген мувозанат иазария- лари яратилди.
Ички ёнув двигателларининг кашф этилиши, шунингдек ав­томобиль саноати, темир йул транспорта хамда хаво флоти- нинг тарацциёти материаллар хоссаларини яхшилаш, уни цай- та ишлаш саноатини такомиллаштиришни такозо этди. Нати­жада такомиллашган домна печлар, пулат эритиладиган мар­тен печлари барпо этилди, саноат микёсида прокатлангаи ярим фабрикат ^амда материаллар куплаб пшлаб чикила бошлан- ди. Пулатларни пайвандлаш мумкин эканлигини Н. Н. Бенар- дос ва Н. Г. Славянов илмий асосда исботлаб берди. Икки электрод уртасида ёй хосил цилиш кашфиёти эндиликда одам- лар манфаати учун ишлатила бошланди.
Рус олими А. М. Бутлеров 1881 йили оламшумул кашфиёт- ни амалга оширди. Жисмларнинг кимёвий тузилиш назарияси- ни кашф этди. Кейинчалик Бутлеровнинг бу назарияси асосида куйи молекулали органик кимёвий моддалардан полимерлар олиш мумкинлиги исботланди. 1909 йилда С. В. Лебедев'хсс- салари жихатидан табиий каучукка ухшаш сунъий каучукнн синтез ^илиб олди. Козирги вацтда техникани сунъий каучуксиз тасаввур ^илишимиз ^ийин. Шундай килиб, машинасозликда ишлатиладиган металл материаллар хукмдорлиги тугади, улар билан бирга сунъий материаллар хам ишлатила бошланди.
Асримизнинг 40-йилларига келиб, илмий техника ри- вожланиб кетди, материалшунослнк фани катта ютукларга эришди. Бу даврда бир катор материаллар кашф этилдй. Ю1\О- ри утказувчанликка эта бу’лган янги материаллар, ярим утказ- гичлар, сунъяй олмос ^амда углерод асосидаги боища мате- риаллар кашф ^илинди.
Домна печларида содир булаётган оксидланиш-^айтарилиш жараёнлари натижаларини тулн^ ^исобга олишнинг кашф этилиши билан материалларнинг тузилиши ва технологик жа- раён ха^идаги билим янада бойиди. Бу эса материалшунослик саноатининг янада ривожланишига сабаб булди. Бизнинг мам- лакатда суюц металлни тухтовсиз ^уйиш технологияси, пулат ишлаб чи^аришнинг кислородли конвертер усули амалда цул- ланпла бошланди. Турли ферро^отишмаларни олиш, пулат эритишнинг электрометаллургия усулларидан фойдаланиш пу­лат сифатипигина ошириб .^олмай, балки жуда куп турдаги легирланган пулатларни олиш имконини тутдирди. Материал- лар мустахкамлигини ошпришнинг янги усуллари кашф ^илин- ди. Термик ишлов таъсирида пластик деформацияланиш, яъни термомеханик ишлов усули, коррозиябардош, оловбардош з^амда махсус магнит хоссаларига эга булган, .\аттоки аввалги маълум геометрик формаларини «эсида» са^лаб (уола оладиган 1уотишмалар кашф этилди. П. А. Ребиндер (1898—1972) томо- нидан кашф ^илинган, юза активлигини оширувчи моддалар- нинг ^аттик юзага молекуляр таъсир этиш механизми эса янги интенсив технологияларни яратишга асос солди.
Янги турдаги полимерларни синтез цилиш билан бир iya- торда, уларни 1уайта ишлаш технологияси ,\ам такомиллашиб борди. Айни^са, полимер материалларнинг иссикликка чидам- лилигини ошириш, хоссаларини барцарорлаштириш устида кат­та ишлар олиб борилди. Натижада иссшубардош полимерларни синтез >уилиш технологияси, полимерларни з^ам металл мате- риалларга ухшаш модификациялаш усули яратилди.
Х^озирги илмий-техника тара^циёти пухта ва енгил мате- риалларни ишлаб чи^аришни та^озо этади. Шунинг учун мате­риалшунослик фани олдига цуйилган янги вазифа турли ком- понентлардан иборат булган композицион материалларни иш­лаб чицаришнинг илмий асосларини яратишдан иборат. Чунки машина механизмларининг янги конструкциялари олдига улар- да цулланилган материалнинг солиштирма огирлигини камай- тириш, тезликни ошириш, ишлаб чи^ариш жараёнининг эколо­гик тозалигини таъминлаш, конструкциянинг ишлаш муддати- ни ошириш каби талаблар куйилмо^да.
Ишцаланиш жуфтлари машина ва механизмларнинг жуда мухим цисми булиб, уларнинг ишлаш сифати ва муддатини белгилайди. Шу сабабли материалнинг ипщаланиб емирилиши- ни камайтириш муз^им вазифадир. Кейинги пайтда шу муаммо устида икки йуналишда иш олиб борилмо^да. Биринчи йуна- лиш иш^аланиш коэффициенти кичик ва ейилишга чидамли янги композицион материаллар ва конструкцияларни яратиш булса, иккинчи йуналиш ицщаланиш жуфтларининг ишлаш жараёнида юзаларда содир буладиган мураккаб физик-кимё- вий жараёнларни илмий асосда чу^ур урганишдир.
Бизда 1956 йили иш^аланиш жуфтларининг юзаларида мод- да молекулаларининг танлаб сараланиши натижасида иш^а- ланиш жуфтларидаги емирилишнинг йу^олиш имкониятини тугдирадиган кашфиёт цилинди. Бироз кейинрок; эса материал- ларни вакуумда радиация таъсирида бомбардимон цилиш на­тижасида унинг ишк;аланиш коэффициентини энг паст дара- .жада булишига олиб келадиган кашфиётлар хам 1\илинди. Бундай кашфиётлар, умуман олганда, машина ва механизмлар- нинг емирилиши натижасида куриладиган жуда катта зарар- нинг олдини олиш имкониятини беради.
Космос материалшунослигидаги му^им масалалардан бири космос шароитида материаллар хоссаларининг барцарорлигини таъминлашдан иборатдир. Материалшуносликда пайдо булган янги йуналишлардан бири космос материалшунослигидир. Бу йуналишга биринчи булиб, рус олимлари С. П. Королёв (1906— 1966) ^амда А. Т. Туманов (1909—1976) лар асос солишди.
Шундай к;илиб, материалшунослик фани уз тарихига эга булди, нисбатан к;иск;а вацт ичида жуда куп турдаги материал­лар бунёд этилди, энг му^ими, машинасозликнинг ажралмас кисми булган материалшунослик дастури вужудга келди.


  1. Download 1.63 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling