В. Umurzakov, G. Abdurahmanova, S. Xolmuratov

Korxonada mehnat resurslaridan foydalanishning iqtisodiy va ijtimoiy 
samaradorligi o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash uchun sharoitlarni aniqlash. 
Kadrlar boshqaruvi sohasida iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash korxonaning biznes 
maqsadlariga erishish uchun xodimlardan foydalanishni anglatadi, (masalan, ishlab 
chiqarish hajmini oshirish), korxonada tegishli mexnat resurslari cheklanganligi 
vaqtida. Ijtimoiy samaradorlik korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy istiqbollari, ehtiyoj va 
manfaatlarini qondirishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimini amalga oshirish bilan 
ta’minlanadi. 
Korxonaning shaxsiy ehtiyojlarini rejalashtirishda quyidagi tadbirlarni amalga 
oshirish tavsiya etiladi:
xodimlarga ehtiyojni aks ettiruvchi omillarni (korporativ rivojlanish 
strategiyasi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar soni, foydalaniluvchi texnologiyalar, 
ishlar dinamikasi va hokazolarni) aniqlash; 
korxona uchun zarur xodimlarning mavjudligini tahlil qilish; 
xodimlar sifatiga ehtiyojni aniqlash (ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish 
uchun zarur kasbiy malakaviy talablarni aniqlash va xodimlarning qobiliyatini tahlil 
qilish); 
xodimlar sonining miqdoriy ehtiyojlarini aniqlash (umumiy xodimlarning 
talablari prognozi, xodimlarning harakatini baholash). 

---

82 
Korxonaga kerakli xodimlarni jalb qilish, tanlab olish va baholash uchun 
quyidagi choralarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:
Xodimlarni jalb etishning ichki (korxona ichida harakat qilish) va tashqi (yangi 
xodimlarni jalb qilish) nisbatlarini maqbullashtirish;
kadrlar tanlash mezonlarini ishlab chiqish;
yangi ishchilarni ish joylariga taqsimlash. 
Xodimlarni boshqarish bo‘yicha ishlarni tashkil etish uchun har bir ish joyidagi 
ishlarning mazmunini aniqlash; 
yanada qulay ish sharoitlarini yaratishga intilish; 
mehnatga haq to‘lash tamoyillari va aniq tizimini belgilash;
xodimlarning ishini tezkor nazorat qilish;
kadrlar malakasini oshirishni qisqa muddatli rejalashtirishni amalga oshirish. 
Kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlashni takomillashtirish maqsadida 
quyidagilar tavsiya etiladi: 
xodimlarning malakasi va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mos kelishini 
ta’minlash uchun tadbirlarni rejalashtirish; 
xodimlar malakasini oshirish jarayonida o‘qish uslubini tanlash (xodimlar bilan 
ishlash uchun mas’ul korxona tarkibiy bo‘linmasining yoki tashkil etilgan va tashkiliy 
bo‘lmagan, ishlab chiqarishdan ajratilgan holda yoki ishlab chiqarishsiz); 
korxona xodimlari malakasini oshirish va qayta tayyorlashni tashkil etish; 
xodimlar qobiliyatlarini rivojlantirish va xizmat martabalarini rejalashtirish
xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazish tamoyillari, shakl va shartlarini aniqlash. 
Korxonada rag‘batlantirish shemalarini amalga oshirish va xodimlar 
xarajatlarini tartibga solishda quyidagi chora-tadbirlar tavsiya etiladi:
xodimlarning xarajatlarini rejalashtirish;
korxonada ish haqi tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish;
korxonada faoliyat yurituvchi ishchilarning ayrim toifalari uchun to‘lovlarning 
o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash.

---

83 
Xodimlarning ozod qilinishi bilan bog‘liq masalalarni samarali va oqilona hal 
etish uchun quyidagilar zarur:
xodimlarni ozod qilish sabablarini tahlil qilish;
xodimlarni ozod qilish imkoniyatlarini tanlash;
ishdan bo‘shatilgan xodimlarga ijtimoiy kafolatlar berish. 
Korxonani isloh qilish, boshqa maqsadlarga erishish bilan birga korxonada 
xodimlarni samarali taqsimlash va ulardan foydalanish, ya’ni ularning sonini tartibga 
solishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, korxonada ishlab chiqarishni rivojlantirish 
bo‘yicha qabul qilingan strategiyaning amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan 
ishchilarning maksimal miqdorini aniqlash va strategiya ishga tushirilgunga qadar 
xodimlar sonining ko‘payishi (taqchilligi) aniqlanishi tavsiya etiladi. 
Agar korxonada ortiqcha shtat birligidagi xodimlar aniqlansa, korxona islohoti 
jarayonida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish tavsiya etiladi: 
a) korxona xodimlar orasida ularning maqsadlari va mehnat bozoridagi 
ehtimoliy xulq-atvori, bu maqsadlar amalga oshish yoki oshmasligini aniqlash va agar 
xodimlar ishsiz qolsa, ularning oilaviy daromadlarini bilish maqsadida so‘rovnoma 
o‘tkazish; 
b) tanlagan maqsadlari har xil bo‘lgan ishchi guruhlarining sonini aniqlash 
uchun ishlab chiqilgan strategiyani amalga oshirishda foydalanilmaydigan korxonada 
mavjud bo‘lmagan ijtimoiy so‘rov natijalarini umumlashtirish. 
Kengaytirilgan guruh xodimlarini quyidagi maqsadlarga ko‘ra ajratish tavsiya 
etiladi: 
mehnat munosabatlarini takomillashtirish va korxonada asosiy daromad olish;
mehnat munosabatlarini takomillashtirish va amaldagi qonunchilikda, jamoaviy 
va/yoki individual mehnat shartnomalarida belgilangan ish haqi miqdori buzilganda;
o‘zining avvalgi mutaxassisliklarida yangi ish joyini topishlari;
kasbiy tayyorgarlikdan o‘tish va ushbu korxonada yoki boshqa korxonada 
yangi ish joyini topish (shu jumladan, yangi yashash joyiga ko‘chish bilan); 

---

84 
pensiyaga chiqish (amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq pensiya ta’minoti 
uchun beriladigan mehnatkashlar toifalari uchun);
agar boshqa ma’lumot bo‘lsa (ko‘rsating); 
v) aniq guruxga tegishli ishchilarni ish bilan ta’minlash mumkin emasligi 
sabablarini tahlil qilish, (Shu bilan birga ushbu guruhlar orasida, masalan, korxona 
mahsulotiga (xizmatlariga) to‘lanmagan to‘lov talabi, korxonada mehnat resurslaridan 
oqilona foydalanish bo‘yicha choralar, kasbiy ko‘nikmalar va xodimlarning yoshi va 
bo‘sh ish o‘rinlari uchun talabnoma beruvchi talablari); 
d) isloh qilinayotgan korxonada ish bilan band bo‘lmagan xodimlarga kafolatlar 
va kompensatsiyalarni belgilash uchun zarur moliyaviy resurslarga ehtiyojni aniqlash. 
Bu holda, u ishchilarni ozod qilish bilan bog‘liq faoliyatini moliyalashtirish 
manbalarini ko‘rsatish va ulardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash uchun tavsiya 
etiladi.
Mablag‘larning etishmasligi natijasida kompaniya tartibini isloh etish bilan 
xodimlarni ozod qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingan taqdirda, ikki asosiy mezondan 
foydalanib, ushbu mablag‘larni taqsimlash jarayonini aniqlash uchun tavsiya etiladi.