Va o rta maxsus

I BOB

O'QITISH TEXNOLOGIYALARINI JORIY ETISHNING ILMIY

USLUB1Y ASOSLARI

Ta'limga an'anaviy yondashuv

Pedagogika fani amaliyotida turli yondashuvlar qo'llaniladi. An'anaviy

yondashuv, tizimli yondashuv, texnologik yondashuv shular jumlasidandir.

An'anaviy yondashuvning asosiy xususiyati - o'qituvchi axborotni eapirib

beradi, talaba esa bu bilimni xotirasida saqlaydi. "bilim" tushunchasiga xotirada

saqlanadigan axborotdir. deb qaraladi. Talabaning bilimi axborotga doir berilaan

savolga yoddan bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bilim. asosan, esda qoldirishning

natijasidir. Bunday bilim xotirada uzoq saqlanmaydi.

Hozirgi paytda an'anaviy ta'lim bo'yicha katta tajriba to'plangan va an'anaviy

ta'lim usulini takomillashtirish sohasida izlanishlar davom etmoqda. lekin uning

ob'ektiv imkoniyatlari cheklangan. Amalga oshirilayotgan ta'lim sohasidagi

islohotlar, tez sur'atda rivojlanayotgan fan-texnika talablari ta'lim usuli bilan

jamiyatning raqobatdosh. yuqori malakali kadriar tayyorlashga, barkamol avlodni

shakllantirishga bo'lgan ehtiyoji o'rtasida tafovutni vujudga keltirdi. Uni ta'limda

boshqa yangi yondashuvlarni qo'llash yo'li bilan hal etish lozim.

Ta'limga tushuntiruv-tasviriy yondashuv

Ta'limda an'anaviy yondashuvlar qatoriga tushuntiruv-tasviriy, reproduktiv

usullar kiradi.

Tushuntiruv-tasviriy yondashuv, asosan, o'qituvchining axborot bcrishi.

talabalarning bu bilimni qabul qilishlari, to'plashlari va xotirada saqlashlari bilan

belgilanadi. Shu bilan birga "bilim" tushunchasining asl mohiyati xotirada

saqlanuvchi axborot deb qaraladi. Bunday bilimlar ularni qo'llay olish ko'nikmalari

orqali imtihonlarda tekshirib ko'riladi. ya'ni hech qanday qo'llanmasiz xotiradagi

bilimlarni to'g'ridan-to'g

7

ri savollarga javob tarzida ifoda etiladi. Bu tizimdagi

bilimlar, asosan, esda saqlab qolish natijasi. ko'pincha. rasmiy ma'lumotdir. Liar

xotira tubidan yuzaga keladi yoki boshqacha so'z bilan aytganda, faqat unga

---

qaratilgan to'g'ridan-to'g'ri savol orqali esga olinadi. Qayta esga oiish darajasidagi

bilim uzoq vaqt xotirada saqlanmaydi.

Vla'lumot berish tizimida tayyor bilimlarni '"o'qituvchidan - talabalarga",

ularning ehtiyoji va faollik darajasiga bog'liq bo'lmagan holda, bevosita berish

mumkin bo'lgan imkoniyatidan kelib chiqadi. Shunga ko'ra zaruriy axborotni

ma'lum qilish va uni xotirada mustaqkamlash ustida ishlash o'qituvchining asosiy

vazifasidir.

Bunday o'quv jarayonida o'quv prcdmeti soatlari miqdori, ma'ruza,

laboratoriya va amaliy mashg'ulotlar bo'yicha soatlar taqsimoti, dars o'tish joyi

qat"i\ belgilab olinadi. Lekin pedagog mas'uliyatiga oid ta'lim natijalari deyarli

hisobga olinmaydi.

V.Guzevning ta'kidlashicha. an'anaviy uslubda ta'lim maqsadlari dastur

talablariga muvofiq holda noaniq, ya'ni ta'lim oluvchilarning "o'zlashtirish"

tushunchasi qobig'iga o'ralgan noaniq tasavvur bilan tavsiflanadi. Ko'proq

yutuqlarga crishgan o'qituvchilarning ish tajribalarini umumlashtirish asosida ta'lim

jarayonlari tashkil etiladi. Har bir aniq vaziyat uchun mana shu o'qituvchilarning

pedagogik faoliyati namuna sifatida ko'rsatiladi. Ammo bir qator olimlar ta'limning

alohida uslubiyotlari davri o'tganligi va har qanday ilg'or pedagoglar tajribalarini

umumlashtirish tizimli va maqsadga yo'naltirilgan, samarali ta'limni qurish imkonini

bermasligini ta'kidlamoqdalar.

Hozirgi kunda ko'pgina mutavassislar an'anaviy pedagogikani tanqid qilgan

holda o'qitishda haligacha umumiy tushunchalar, qoida va qonuniyatlar

o'rganiladigan yondashuv ustivorligini ta'kidlamoqdalar. O'quvchilarning real dunyo

ob'cktlari bilan ishlashi hajm va mazmun jihatidan juda kam. Htakchi ta'lim

sohalarini o'rganish. odatda, o'quv ma'lumotlarining katta hajmini o'zlashtirish bilan

cheklanadi.

An'anaviy o'qitish tushunchasi pedagogika adabiyotlarida yangi o'qitish

usullariga ko'p yillar davomida zid qo'yilgan. Bunda an'anaviy o'qitishning odatdagi

tavsifi quyidagi asosiy alomatlar bilan tavsiflanadi:

- yangi materialning deyarli hammasi o'qituvchi tomonidan og'zaki bayon

qilinadi;

-darslik, asosan, mustaqil ish uchun qo'llaniiadi;

- auditoriya mashg'ulotlari paytida darsliklar ayrim hollarda pedagog

tushuntirishlaridan o'quvchilar diqqatini buzmaslik maqsadida qo'llanilmaydi:

ko'pincha, darslikdan uyda ham foydalanilmaydi. uning o'rnini dars paytida tuzilgan

konspekt bosadi;

bilimlarni tekshirish, asosan, mashg'ulot vaqt in ing sezilarli qismini

egallaydigan shaxsiy og'zaki so'rovlar hamda uzoq muddatlarda o'tkaziladigan

nazorat ishlari yordamida amalga oshiriladi. Oxirgi yillarda ob'ektiv testlar ham

keng tarqaldi;

- mashg'ulotlar paytida aksariyat hollarda ishning frontal usuli qo'llanadi.

mustaqil ishning nisbiy miqdori juda kam.

Bunday o'qitish tizimining eng jiddiy kamchiligi - talabalarnins

mashg'ulotlardagi passivligi va bundan kelib chiqadigan uning salbiy oqibati. Ayrim

o'quvchilaming faollik darajasi juda past.

Tushuntiruvchi-tasviriy informatsion retseptiv usulning mohiyati uning

quyidagi alomatlari bilan tavsiflanadi:

- bilimlar lalabalarga "tayyor" holda taqdim etiladi:

- o'qituvchi turli yo'llar bilan bu bilimlar qabul qilinishini tashkil qiladi:

- o'quvchilar bilimlarni qabul qiladilar va ularning ma'nosini anglaydilar. o'z

xotiralarida saqlab qoladilar.

Bilimlarni qabul qilish paytida informatsiyanine turli manbalari (so'z,

ko'rgazmalilik va boshqalar) qo'llanadi, bayon mantiqi ham induktiv, ham deduktiv

yo'l bilan rivojlanishi mumkin.

Pedagogning boshqaruv faoliyati, ko'pincha, faqat bilimlarni qabul qilib

olishni tashkil qilish bilan cheklanadi va olingan bilimlardan foydalanish mohiyati va

ko"nikmalari doim ham shakllantirilmaydi.

Masalan. agar pedagog tashkil qilgan bilim olish faoliyati faqat tayyor

bilimlarni eslab qolish va keyinchalik ularni xatosiz. ayrim hollarda tushunmasdan

ham. tiklashga olib kelsa, bu aqliy faollikning past darajasi hisoblanadi va unga

muvofiq o'qitishning reproduktiv usuli mavjud.

Ta'limning reproduktiv usulida quyidagi alomatlar ajralib turadi:

---

- o'qituvchi bilimlarni "tayyor*

1

 holda, faqat bayon qilish bilan cheklanmasdan,

ularni tushuntiradi;

- o'quvchiiar bilimlarni lushunib o'zlashtiradilar. O'zlashtirishning mezoni -

olingan bilimlarni to'g'ri tiklash (reproduktsiya)dir;

- o'zlashtirishning mubtahkamligi informatsiyani ko'p marta takrorlash orqali

ta'minlanadi.

Shunday qilib, o'qitishning reproduktiv turi o"quvchiga madaniy-tarixiy

qadriyatlami. an'analarni ta'limning tayyor mazmuni orqali o'zlashtirishga

qaratilcan. Bumin ham o'quv dasturlari, darslik va metodik qo'llanmalarning

ko'pchiligi o'rganilayotgan fan usullari orqali haqiqatni o'zlashtirishga emas. balki

fan bo'yicba informatsiyani o'zlashtirishga qaratilgan.

Mana shu kamchiliklarga qaramasdan tushuntiruv-ko'rgazmali usul kam kuch

sarflab. bilim va ko'nikmalarning kattagina hajmini o'zlashtirish imkonini beradi.

Bilimlar mustahkamligi ularni ko'p marta qaytarish imkonining mavjudligi tufayli

yuqori bo'lishi mumkin.

Hozirgi kunda reproduktiv o'qitish ikkinchi darajali deb qaralmoqda. Lekin

aksariyat odamlar aynan reproduktiv mehnat bilan shug'ullanishadi, aks holda

jamiyat o'z-o'zini eng zarur narsalar bilan ta'minlay olmas edi. O'qitishda

tarbiyalanuvchilarning reproduktiv faoliyati asosiy o'rinni egallashi lozim, faqat shu

shart bajarilganda zaruriy bilimlarni o'zlashtirish va bu orqali ijodga zamin yaratish

mumkin.

Shunday qilib. namuna bo'yicha faoliyat usulini tiklash va takrorlash

reproduktiv usulning asosiy alomatlaridandir. Pedagog og'zaki va yozma nutqdan

foydalanadi, o'rganuvchilar esa tayyor namuna bo'yicha topshiriqlarni bajaradilar.

Hozirgi oliy ta'limda qo'llanilayotgan o'qitishning asosiy tashkiliy-uslubiy

reproduktiv shakli amalda o'ylash, fikr yuritish jarayonlari rivojlanishiga to'sqinlik

qiladi va bo'lajak mutaxasisda o'z-o'ziga va tanlagan kasbiy faoliyatiga to'liq va

keng qarashlar tizimi shakllanishini ta'minlamaydi.

Barcha turdagi maktablarga qo'yiiadigan eng muhim talab va ilmiy-

texnikaviy, ijtimoiy taraqqiyotning qat'iy sharti - ijodiy shaxs sifatlarini

rivojlantirish. Ijodiy faoliyatning asosiy turlari tahlili shuni ko'rsatadiki, uni

s

muntazam ravishda amalga oshirish orqali insonda o'zgaruvchan sharoitlarda o'zini

yo'qotmaslik, muammoni aniq ko'rish va uning yangiligidan ko"rqmay, fikr yuritish,

ixtirochilik, sezgirlik kabi sifatlar shakllanadi. Bunday sifatlarga hozir ham talab

katta, keyinchalik csa ehtiyoj bundan ham oshib boradi. Shu maqsadda zamonaviy

o'quv jarayonida reproduktiv usul bilan bir qatorda produkti\

:

 va qidiruv-ijodiy

usullarni ham qo'llash kerak.

Ta'limga prodiiktiv va izlanuvchan yondashuv

O'zlashtirishning produktiv darajasi o'zlashtirilgan bilimlarning namunaviy

masalalarini echish uchun mustaqil ravishda o'zgartirish qobiliyati bilan tavsiflanadi.

Bu tayyor namuna yoki qoida emas, balki o'quvchi o'zi tuzgan algoritm bo'yicha

bajarilgan harakat. Odatda, bu natijani oldindan ko'rishda faraz qilish mumkin

bo'lgan aniq masala shartlariga moslashtirilgan ma'lum qoidalar birikuvidir. Bu

o'quvchining o'zlashtirgan ma'lumotini amaliy sohada ma'lum masalalarni echish

uchun qo'llay olishi va yangi sub'ektiv ma'lumotni olishi bilan tavsiflanadi.

Produktiv usul quyidagi afzalliklarga ega:

- mantiqiy fikr yuritishga, muammolami ilmiy, ijodiy echishga o'rgatadi;

-zaruriy bilimlarni mustaqil ijodiy izlanishgao'rgatadi;

- uchragan qiyinchiliklarni bartaraf etishga o'rgatadi:

- o ' q u v materiaiini isbotliroq qiladi;

- o'quv materialini chuqurroq va mustahkamroq o'zlashtirishga yordam beradi;

- bilimlar ishonchga aylanishiga ko'maklashadi;

- o'qishga nisbatan ijobiy hislarni hosi! qiladi:

- bilimga qiziqishni shakllantiradi va rivojlantiradi;

- ijodiy shaxsni shakllantiradi.

Lekin produktiv usullarni muvaffaqiyatli qo'llash uchun o'qituvchining

pedagogik malakasi yuqoriroq bo'lishi lozim. Muammoviy mashg'ulotni o'tkazish

uchun ham, uni tayyorlash uchun ham ko'proq pedagogik mehnat talab qilinadi.

Izlanuvchan yondashuvning maqsadi o'quvchilarda muammoni hal etish. yangi

tajribani mustaqil o'zlashtirish, ta'sir etishning yangi yo'Harini yaratish

qobiliyallarini, shaxsiy idrokni rivojlantirishdan iboratdir.

---

Oliy ta'limda hanuzgacha tushuntirish ko'rgazmali yondashuv usulidan

foydalaniladi, bu talaba xotirasida olingan bilimlarni jamg'arish va

mustahkamlashdan iboraldir.

Produktiv usullarga nisbaian reproduktiv usullaming ko'proq qo'llanishi ijodiy

shaxsga bo'lgan talablarni pasaytiradi, bhuningdek, o'quv masalalari talabalarga

kelajakni loyihalashga ko'maklashish o'rniga o'tmishni o'rganishga undaydi.

Mutaxassis kundalik faoliyatida ko'p narsalarni kimdir crishgan darajada, ya'ni

tayyor stereotiplar (andozalari bo'yicha bajaradi. Lekin stereotiplardan

(andozalardan) farqlanadigan holatlar mavjud bo'lib qolsa, u yangi echimlarni qabul

qilib hayotga tatbiq etishga majbur.

Mutaxassisning mahorati xotirasi asosida ma'lum reiseptlar bo'yicha faoliyat

ko'rsatadigan davrlarga qarab emas, balki ko'p uchramaydigan bo'lsada, yangi

echimlarni izlagan paytlar bo'yieha aniqlanadi. Aynan mana shu kam uchraydigan

hollar sodir bo'lgan muammolardan chiqib ketish uchun hodisalar va voqealar

mohiyatini chuqur tushunish va nazariy bilimlar talab qilinadi.

Demak, mutaxassisning asosiy vazifasi - xotirasidan mavjud echimlarni izlab

topa olish, bular yo'qligida esa optimal qarorlarni qabul qilish va hayotga tatbiq

etishdir.

Mutaxassis sifatini belgilaydigan asosiy masala - echimni topa olishdir va

aynan shu faoliyat uning rivojlanishini ta'minlaydi.

Hozirgi ay rim tanqidchilar o'quvchilar zamonaviy ilmiy bilimning dinamik

tavsifini aks ettirmaydigan tayyor va o'zgarmas shaklda oladigan ta'lim mazmuniga

qarshi chiqmoqdalar.

Odatda, odam bilishni istagan, unga chtiyoji bo'lgan narsalarni muvaffaqiyatli

o'zlashtiradi va xotirada saqlab qoladi. Ma'lumot berish asosida tuzilgan o'quv

jarayoni esa bu ehtiyojni ta'minlamaydi. Natijada tez yoddan chiqish, qiziqishni

yo'qotish, mustaqil, ijodiy faoliyat ko'rsatish uchun qobiliyatlarni etarli darajada

rivojlantirmaslik kabi holatlar ro'y beradi, shuningdek, o'z faoliyatiga passiv

munosabatni tarbiyalaydi.

O'quv jarayoniga texnologik yondashish yuqoridagi kamchiliklaridan xoli

bo'lib, o'quv maqsadlarining aniq belgilanishi, yakuniy natijalarini kafolatlanishi,

10

o'quv jarayonining takrorlanuvchanligini ta'minlashi va tezkor qaytaruvchi aloqaning

mavjudligi bilan tavsiflanadi.

Texnologik yondashuvda o'quvchi dars jarayonida faol qatnashadi.

Ta'limga ti/imli yondashuv

"Tizim" so'zi - tnzilma, qismlardan tuzilgan. bitta ya.xlii narsa yoki hodisa

ma'nolarini anglatadi. SHuningdeL kibirnctik tiztm, axborotlar tizimi, harakatlar

tizimi. pedagogik tizim kabi tushunchaiar shaklida ham qo'Haniladi. 'Tizimli

yondashuv" tushunchasi. ko'pincha. 'tizimli metod". ''tizimli tahlil usuli"

tushunchalari bilan uzviy bog'liq. Chunki tizimli tahlil usullari ham ob'ektni yaxlit

tizim sifatida o'rganishni nazarda tutadi, u ob'ektning turli qismlarini, qismlarning

o'zaro bog'Iiqligini. tizimning chegaralari va uning atrof-muhit bilan bog'liqligi.

aloqadorligini ta'minlaydi.

Tizimli yondashuvda bir qancha qoida-printsiplar majmuidan foydalaniladi.

Liar tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini

yaratadi. Bunday qoida-printsiplar qatoriga quyidagilar kiradi: mavhumlikdan

aniqlikka qarab borish. analiz bilan sintcz. mantiqiylik bilan tarixiylikning birligi:

ob'ektda bog'lanishlar va o'zaro ta'sirlaming turlichaligi; ob'ektning tuzilishi.

vazifalari va kelib chiqishi haqidagi tasavvurlarning birligi va hokazolar.

Pedagogik tizim - insonni barkamol shaxs. biror kasb egasi sifatida

shakllantiruvchi yaxlit ijtimoiy-pedagogik hodisa bo'lib. uning tarkibi pedagogik

jarayonning ob'ektlari va sub'ektlari, shakl-usullari, ular o'rtasidagi munosabatlar.

ularni boshqarishdan iborat.

Tizimning faoliyati uni tashkil etuvchi har bir elementga va o'z navbatida, har

bir element bir-biriga chambarchas bog'liq. Ta'lim jarayonini bir tizim deb

qaraydigan bo'isak, uning tashkil etuvchilari, ya'ni elementlariga quyidagilar kiradi:

• o'quv maqsadi;

• kutilayotgan natijalar:

• o'qituvchi;

• o'quvchi;

---

• ta'lim mazmuni;

• ta'lim metodi;

• ta'lim shakli;

• ta'lim vositalari;

• nazorai va baholash.

Ta'lim jara\onini loyihalashtirishda yuqorida sanab o'tilgan elementlardan

birortasi e'tibordan chetda qolsa yoki noto'g'ri tanlangan bo'lsa, tizim ishlamaydi,

demak. ta'lim jarayoni oldiga qo'yilgan maqsadga erishilmaydi.