Va texnologiyalar universiteti yer osti konchilik ishlari

1- guruh – A va V toifalarning jamlangan zaxiralari barcha (A+V+C₁) zaxiralarning 50% dan kam bo‘lmagan miqdorini tashkil etadi, bunda A toifaga kiritilgan zaxiralar 20% dan kam bo‘lmasligi kerak;
2- guruh – V toifa zaxiralari umumiy zaxiralarning 50% dan kam bo‘lmagan miqdorini tashkil etadi, A toifa zaxiralari alohida namoyon bo‘lmaydi.
Foydali qazilmalarni qazib olishda balansli zaxiralarning bir qismi saqlovchi va to‘siqli seliklarda, geologik buzilishlar yonida va b.larda yo‘qoladi. Bu yo‘qotilishlar loyihalanadi va loyihaviy deb ataladi.
Balansli zaxiralardan loyihaviy yo‘qotilishlarni chiqarib tashlash yo‘li bilan olingan zaxiralarni er ostidan qazib olish lozim va ular sanoat zaxiralari deyiladi:
, (1),
bunda,
Sq_p – foydali qazilmalarning loyihaviy yo‘qotilishlari, t;
, (2),
bunda, q_s – seliklardagi yo‘qotilishlar, t;
q_e – foydalanishdagi yo‘qotilishlar, t.
SHaxta maydonining balansli zaxiralari
_{ }, (3),
bunda,
S – cho‘ziqligi bo‘yicha shaxta maydoni o‘lchami, m;
H – yotiqligi bo‘yicha shaxta maydoni o‘lchami, m;
Sm – rudali jismlarning jamlanma qalinligi, m;
g – rudaning o‘rtacha zichligi, t/m .
Saqlovchi va to‘siqli seliklarda rudaning yo‘qotilishi inshoatlarni qo‘riqlash qoidalariga muvofiq mo‘ljallanadi.
Ular balansli zaxiralardan taxminan qiyalama rudali jismlarda 0,5 – 2% ni, tik rudali jismlarda esa 1,5 – 4% ni tashkil etadi.
Foydalanish yo‘qotilishlari qo‘llaniladigan qazib olish tizimiga, qazib olinadigan ruda qatlami qalinligiga, tayyorlov lahimlarining qo‘riqlash usullariga bog‘liq. Ular quyidagi formula bo‘yicha hisoblangan
, (4),
bunda,
R–foydalanish yo‘qotilishi koeffitsienti (ingichka yer tomir rudali jinslarni qazib olishda R=0,05-0,10; o‘rtacha qalinlikdagi va qalin rudali jinslarni qazib olishda R=0,10- 0,15).


Misol: Quyidagi kon-geologik va kon texnik sharoitlarda shaxta maydoni sanoat zaxiralarini hisoblash:
Cho‘ziqligi bo‘yicha shaxta maydoni o‘lchami – 5000m; yotiqligi bo‘yicha – 3000m; yotiqlik burchagi – 10⁰; shaxta maydonidagi rudali jismlar soni – 2, ular qalinligi t₁ = 1,2 m va t₂ = 0,8 m; rudaning o‘rtacha zichligi – 1,4 t/m³.


Echim: Shaxta maydonidagi foydali qazilmaning balansli zaxiralarini hisoblaymiz
5 000 *3 000 (1,2+0,8)1,4 = 42 000 000 t.