Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

Xan Fey (miloddan avvalgi 288-233-yiIIar) Qadimgi Xitoy 
faylasufi Xan Fey Xan saltanatining aslzoda xonadonlaridan birida 
dunyoga keldi. U bolalik chog‘ idanoq duduqlanib gapirardi. Keyinchalik 
Syun-Szining qo‘lida tahsil olib, Shan Yan, Shen Buxay, shuningdek, 
daosizm (xitoycha «dao» - qonun demak) ta’limoti bilan qiziqqan.
Xan Fey o‘ziga qadar yashab o‘tgan ko‘plab yirik donishmandlar kabi 
legistik («legist» — lotincha «qonun» degan ma’noni anglatadi) dunyoqarash 
tarafdori bo‘lib, davlatni boshqarish muammolari bilan shug‘ullangan. 
«Qonunlar xalqning otasi va onasidir. Hukmdor va amaldorlar, oliy 
nnervlilar-u past tabaqadagilar - hamma qonunga birdek amal qilmog‘i 
lozim. Bu - buyuk boshqarish san’ati deb ataladi» degan g‘oyani yoqlagan.
Xan Fey qonunni birinchi o‘ringa qo‘ygan Shan Yan («qonunlar va 
farmoyishlar xalqning hayoti va boshqaruvning asosidir»), hukmdorlik 
san’atini birinchi o‘ringa qo'ygan Shen Buxay («Hukmdor qo‘l 
ostidagi amaldorlarni ishlata biladi va harakatlarining natijasi bilan 
o‘zgalami lol qoldiradi»), ierarxiya (quyi mansabdagi laming yuqori 
mansabdagilarga bo‘ysunish tartibi) kuchini birinchi o‘ringa qo‘ygan 
Shen Dao («Axloqsizlami itoatga keltirish uchun donishmandlikning 
o“zi etarli emas, ammo donishmandlami egib olish uchun e’tiborli 
mavqening o‘zi yetarli») qarashlariga tayanib, boshqaruvning «uch 
quroli» va «ikki tayanchi» haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi.
Xitoydagi materialistik oqimning yirik namoyondalaridan biri Van 
Chun edi. U o‘zining mashhur «Tanqidiy mulohazalar» nomli asarida 
tabiatshunoslik va meditsinaning o‘sha davrdagi yutuqlari asosida di­
niy teologik g‘oyalami tanqid qiladi. Tabiat qonunlari inson ruhiyati- 
ni bilishda birdan bir xitoylik mutafakkir Fan’ Chjen ham o ‘z davrida 
avval surdi. U ruhning abadiy emasligi, aksincha, moddiy tananing

---

funksiyasi bo‘lgani uchun ajralraasligi va u bilan birga yo‘qolishini 
o‘z traktida yozgan «Tana, - deb yozadi u, - ruhning materiyasi, 
ruh tananing funksiyasidir. Materiya uchun ruh pichoqdek o‘tkirdir, 
o‘tkirlik bu pichoq emas. Pichoq mavjud bo‘lmay o‘tkirlik bo‘lishi 
mumkin emas. Xuddi shunday ravishda tana o‘lib ruh qolishi mum­
kin emas» - deb ta’kidlaydi Fan’ Chjen. Shu bilan birga u ruh faqat 
ma’lum tarzda tuzilgan materiyaga xos ekanligini aytib o‘tdi.
Ma’lumki, er.av. IV—
V asrda ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi jamiyatning tabaqalanishi va quldorlik davlatlarining 
paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu davlatlarda ruhning abadiyligini, u 
tanani tark etib bemalol harakatlanib yurishi mumkinligini ta’kidlovchi 
diniy ideologiya hukmron edi. Shu bilan birga bizgacha yetib 
kelgan manbalarda nafaqat diniy balki, tabiiy bilimlaming asoslari 
ham ta’riflangan. Narsa va hodisalami teologik, mifologik jihatdan 
tushuntirishga harakat qiluvchi tasavvurlar asta-sekin ratsionalizasiyaga 
uchrab yangi tushunchalar bilan almasha boshladi. Xudo hali ham oliy 
hukmron bo‘lib hisoblansa-da, odam hayotiga o‘tkaziladigan ta’siri 
haqidagi qarashlar avvalgidan o‘zgarib bordi.