Васила Каримова

Baker Miller, Corol Gillbgan ва бошқалар). 
Тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича, жинсий тафовутлар айнан ёшлик 
чоғиданоқ намоён бўла бошлайди. Ўғил болалар, масалан, ёшликданоқ 
мустақилликка интилса, қиз болалар ўзаро боғлиқликка, кимлар биландир 
бирга бўлишга интилади. Агар ўғил бола кўпроқ кўпчилик иштирок этадиган 
ўйинларни афзал кўриб, кўчага чопса, қизлар кичикроқ тенгқурлар гуруҳида 
жипсликда ўйнашни, ўйин чоғида ҳам бир-бирларига ҳамдардлик кўрсатиш, 
тушунишга интилади, агрессия улар мулоқотида кам бўлади (Lever, 1978). 
Инсон улғайган сари жинсий тафовутларнинг намоён бўлиш кўлами ҳам 
кенгайиб боради. Буни таъкидловчи тадқиқотлар хорижда, Россияда ва МҲД 
мамлкатларида кўплаб ўтказилган. Уларда хотин-қизларнинг эрларидан 
фарқли жуда кўп жиҳатлари ажратилиб, уларнинг ташқи ижтимоий муҳитга 
муносабатлари – ҳамдарликлари, ўзгалар билан мулоқотга интиқликлари, 
муомалада ўзига хос тактикага эга эканликлари каби ўнлаб йўналишлар 
экспериментларда исботланди. Масалан, Eagly ва Johnson (1990) 
изланишларида одамлар билан муомалада эркаклар кўпроқ авторитарликни, 
хотин-қизлар эса демократизмни намоён қилиши исботланган. Бошқарувда 
эркакларга дўқ қилиб, директив оҳангда бошқариш, қарорлар қабул қилиш 
маъқулроқ бўлса, аёлларга – “команда, жамоа руҳи” билан жамоатчи лидер 
бўлиш осонроқдир. 
Rossi ва 
Rossi (1990) 
тадқиқотлари оилага нисбатан гендер 
установкаларга бағишланган бўлиб, аёллар – оналар, опалар, қизлар ва 
11
Мишель Палуди. Психология женщин. – СПб.: прайм-ЕВРОЗНАК, 2003. – С. 14. 
12
Майерс Д. Социальная психология. Интенсивный курс. – СПб.: прайм-ЕВРОЗНАК, 2002. – 512 с. 

---

41 
бувилар тасаввурида оила бу муайян яхлитлик, бирлик рамзи эканлиги ва 
шунинг учун ҳам асосан вақтларини фарзандларига, айниқса, улар 
мактабгача ёшда бўлган вақтларида ҳамда кексайган инсонларга бағишлаши 
мумкинлиги ўрганилган. Туғилган кунларга ҳам аёллар эрларидан фарқли 
кўпроқ совға-салом, откриткалар харид қилиши, бу ишларга бемалол пул 
сарфлайвериши мумкин. Фотосуратларга қараб, ўзини ўзи баҳолаш вазифаси 
берилганда, айнан аёллар ўзларини оила аъзолари даврасида акс этган 
фотосуратларда алоҳида меҳр ва жиддийлик билан тавсифлай олганлар. 
Яъни, оилага нисбатан установка хотин-қизларда ҳамиша ижобий образга 
эга. 
Ўзбекистонда ҳам гендер масаласи кўпинча оила муаммолари доирасида 
ўрганилиши анъанага айланган. Қатор тадқиқотларда (Э.Ғозиев, Ғ.Шоумаров, 
В.Каримова, И.Ёкубов, Б.Қодиров, С.Мирҳосилов, Э.Усмонов, Н.Соғинов, 
Ф.Акрамова, Л.Каримова, Н.Салаева, О.Шамиева, О.Абдусатторова ва б-қ.) 
оилавий ҳамда шахслараро ўзаро муносабатлар доирасида алоҳида аҳамият 
касб этган гендер тафовутлар ўрганилган.
Муаллифнингнинг оила ва оилавий муносабатларнинг ижтимоий-
психологик омиллари ва оқибатларига бағишланган асарларида оилада 
ёшларни гендер муносабатларга тайёрлаш муаммоларига
13
, гендер 
тасаввурларнинг шахс тарбиясидаги ўрни (2006) каби масалаларда эътибор 
қаратилган. Бизнинг охирги тадқиқотларимизда
14
эр-хотин ва оиладаги 
сиблинг муносабатларнинг бола шахсига таъсири, жумладан, эркаклик ва 
аёллик фазилатлари шаклланишидаги ўрни ўрганилган, илмий хулосалар 
чиқарган.
Бу каби ота-она муносабатларининг фарзандларга гендер таъсири 
муаммоси М.Салаева (2005) тадқиқотларининг ҳам предметига айланган. 
Жумладан, у қўлга киритган хулосалардан бири, “ўзбек оилаларида 
оналарнинг оталарга нисбатан фарзандларга ўта ғамхўрлиги, яъни уларни 
қийинчиликлардан сақлаш, зиён етказиб қўйишдан қўрқиш, фарзанднинг 
ўзига боғланганлиги ва тобелигини рағбатлантириш, уларда шаҳвонийлик ва 
тажовужкорликни босиш каби хусусиятларнинг кучлигиги, оналарда 
оталарга нисбатан демократиклиликнинг кучлилиги исботланган”
15
.
Гендер тафовутларга бағишланган айрим тадқиқотлар рекламадаги 
аёллар ва эркаклар образи (А.Дударева, 2003), ўғил ва қиз болаларнинг 
образидан фойдаланиш самараси (В.Каримова, 2006, С.Абидов, 2006), эр ва 
хотинларнинг реклама қилинган маҳсулотларга жинсга оид ўзига хос 
муносабатлари (Л.Каримова, 2003, 2004) каби масалаларга бағишланган. 
Ўтказилган тадқиқотлар ва олинган эмпирик маълумотлардан шундай хулоса 
қилиш мумкинки, реклама соҳасида катталар ва болалар образидан кенг 
фойдаланилади, лекин уларни идрок қилиш ва харидорлик установкаларида 
13