Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti magistratura bo
Partada ketma-ket holda uch o‘quvchi o‘tiradi. Ularning birining yelkasiga
Download 1.06 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich sinf oquvchilarining intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish
|
Partada ketma-ket holda uch o‘quvchi o‘tiradi. Ularning birining yelkasiga qizg’aldoq rasmli kartochka, ikkinchisiga qoqigulli kartochka va oxirgisiga gulxayri rasmi chizilgan kartochka ipli ilgak bilan osib qo‘yiladi. Uchinchi o‘quvchi oldingi qatordagi kartochkalarni ko‘rib javob berishni boshlaydi: - Mening kartochkamda gulxayri chizilgan. Oldingi qatordagi kartochkani ko‘rib va orqadagi o‘quvchining javobini eshitgan holda ikkinchi o‘quvchi ham javob beradi: - Mening kartochkamda qoqigul tasvirlangan. Birinchi o‘quvchi esa eshitgan ikki javobga asosan o‘z yelkasidagi kartochkada qizg’aldoq tasvirlanganini biladi. Hamma javob to‘g’ri. Har bir o‘quvchi o‘z javobini o‘yin so‘ngida tushuntirishi lozim. O‘yin bir necha marta qaytariladi. 3. Sinf bo’yicha, yakka va guruh o‘yinlar (o‘quvchilarning o‘quv-bilim olish kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy qobiliyatini tarbiyalashini tashkil etish bo‘yicha). Sinf bo‘yicha bajariladigan o‘yinlarda barcha o‘quvchilarga umumiy bitta masala beriladi. O‘yin sharti o‘qituvchi tomonidan aytiladi yoki o‘yin masalasi 59 doskaga yozib ko‘rsatiladi. Yakka o‘yinlar - bunda har bir o‘quvchiga o‘z masalasini bajarish imkoniyati beriladi. Guruh bo‘lib bajariladigan o‘yinlarni o‘tkazish uchun ikki va undan ortiq o‘quvchilardan iborat guruh tashkil etiladi. Ular kelishgan holda ish yuritib o‘zaro muloqotda bo‘lishadi. Amaliyotda ko‘pincha asosan o‘qituvchi rahbarligida o‘tkaziladigan umumsinf o‘yinlardan foydalaniladi. Bunday o‘yinlarning imkoniyat va xususiyatlarini ochish uchun "o‘yinchoqlar do‘koni" deb ataluvchi o‘yinga murojaat qilamiz (o‘yin birinchi guruxlarda, tayyorlov davrida, buyumlarni rang va hajmi bo‘yicha qiyoslashni, hisoblashni o‘rgatish maqsadida o‘tkaziladi). O‘qituvchi quyidagicha masala va savollarni tavsiya qiladi: - o‘zingga yoqqan o‘yinchoqni tanla. Uni ko‘rsat va nomini ayt. U qaysi rangda? Yana kim shunaqa rangdagi o‘yinchoqni tanladi? Qizil o‘yinchoq kattami yoki yashil ranglisi? Qaysi biri kichkina? Qanaqa o‘yinchoq ko‘p? Qo‘g’irchoqmi yoki sichqon o‘yinchoq? Menga sariq rangli o‘yinchoq yoqdi. Bu qanaqa o‘yinchoq? Sariq rangli o‘yinchoq qancha? To‘g’ri aytganingizni qanday tekshirsa bo‘ladi? (Sanash lozim). (o‘yinchoqlar jo‘r bo‘lib sanaladi va o‘qituvchi tomonidan polotnoga qo‘yilgan, taxminan 5 ta rasmni o‘zicha hisoblash). Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, umumiy holda o‘yinni o‘tkazish orqali vaqtdan yutiladi. Chunki o‘qituvchi tomonidan berilgan savol sinfdagi hamma o‘quvchiga qaratilgan bo‘ladi va barcha o‘quvchilar jalb etiladi. Shu savolga olingan javob hamma o‘quvchilar tomonidan qabul qilinishi kerak, shu bilan birga alohida didaktik masalalar bajariladi. Bunday o‘yinlarni o‘tkazishda har bir o‘quvchi jamoaning teng huquqli a’zosi sifatida umumiy faoliyatda ishtirok etadi. Shuning uchun o‘yin amaliyotida o‘quvchilar ko‘pincha jamoa shaklini 60 qabul qiladi. Biroq, amalda hamma o‘quvchilar ham bir xil faol qatnashmasligini ham ko‘rish mumkin. Bu yerda o‘quvchilarning mustaqil kichik yoshdagi uquvchilar ijodiy qobiliyatini tarbiyalashi kam. Shu bois mustaqil ishni o‘yinlar bilan birga tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Misol uchun keng tarqalgan o‘yinlardan biri "qiziqarli kvadratlar" o‘yiniga murojaat qilamiz: o‘qituvchi doskaga bo‘yiga eniga uch qatordan kvadratlar chizadi va bolalarga uning xususiyatini aniqlashni taklif qiladi. Ya’ni, ustunlar va qator bo‘yicha sonlarni qo’shganda faqat bir xil son (masalan 15) chiqishi kerak. O‘quvchilar ushbu o‘yinni mustaqil bajarsalar ham umumiy sinf mustaqil ishiga tegishli bo‘lgan tipik holat yuzaga keladi. 5-6 daqiqadan keyin bir necha o‘quvchi masalani to‘liq bajaradi, boshqa birlari ishning bir qismini bajarsa, uchinchi bir guruh endigina ishni boshlagan bo‘ladi. Buning sabablaridan biri shuki, yakka holdagi ish bu yerda har bir o‘quvchining tayyorgarlik darajasi va alohida xususiyatini to‘liq hisobga ololmaydi. Tabaqalashtirilgan mazmundagi alohida o‘yinlar, ya’ni turli o‘quvchilar guruhini (bo‘sh va kuchli bilimli, faol va sust) hisobga oluvchi o‘yinlar har bir o‘quvchining o‘ziga xosligini ko‘rsatish imkonini beradi. Bu xil o‘yinlar berilayotgan masalaning hajmi va murakkablik darajasiga ko‘ra, o‘qituvchi tomonidan berilayotgan yordam darajasiga ko‘ra (masala murakkabligini ancha pasaytirmagan holda) tabaqalashtiriladi. Ularni tashkil qilish uchun ko‘pincha didaktik tarqatiladigan material kartochka - masala ko‘rinishida foydalaniladi. Misol uchun "aylanma" misollarni ko‘rib chiqamiz. 4 9 2 3 5 7 8 1 6 61 1. Masala hajmini tabaqalashtirish. Barcha o‘quvchilarga yagona masala beriladi: Mazkur misollar "aylanma" bo‘la oladimi? Tekshiring. Bunda o‘quvchilarga ikki ustunda masalan 6 tadan misol yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Bilimi o‘rta o‘quvchilarga har bir ustunda 4 tadan, sayoz o‘quvchilarga 3 tadan misol beriladi. 2. Masala murakkabligini tabaqalashtirish. Murakkablikning o‘sish darajasi bo‘yicha joylashgan kartochka-masalalar variantini ko‘rib chiqamiz. a) "Aylanma" misollarni yeching: 15 - 5 = 12 - 3 = 10 + 6 = 9 + 2 = 16 - 4 = 11 + 4 = b) o‘chirilgan amal belgisini shunday qo‘yingki, natijada misollar "aylanma" holatga kelsin. 18 - 6 = 17 3 = 20 - 7 = 12 9 = 21 - 4 = 13 + 5 = v) Son va amal belgisini shunday qo‘yingki, natijada misollar "aylanma" holiga kelsin. 27 - 9 = 34 - 15 = 19 + 34 = 53 = 18 + 16 = Uchinchi variantda nisbatan qiyin misollar berilgan va masalaning o‘zi murakkab. Birinchi variantda esa misollar nisbatan oddiy, shuningdek ular yechish tartibida joylashgan. 62 Qo‘shimcha ko‘rsatmalarga muhtoj bo‘lmagan, nisbatan tayyorlangan o‘quvchilar bunday masalalarni mustaqil bajarishga kirishadilar. O‘qituvchi zarur deb hisoblagan o‘quvchilarga shunday yordamni beradi (kartochka asosida ko‘rsatma beriladi). Qaysi misolning boshlanishi birinchi misolning javobi sanaladi. Yechishni davom ettiring. Ko‘makchi masalaning maqsadi - o‘quvchilar e’tiborini "aylanma" misollarni tuzish va yechishning asosiy qoidasiga qaratish. Boshqalardan ko‘ra ishga bo‘sh tayyorlangan o‘quvchilar bunaqa sharoitda masalani yecha olmasligi mumkin. Ularga quyidagicha kartochkalarni tavsiya etsa bo‘ladi. "Aylanma" misollarni yechishni tugallang: 15 - 10 = 18 : 3 = 6 : 6 = 5 + 4 = 9 + 9 = 1 + 14 = Bunday misollar sezilarli darajada o‘quvchining mustaqilligini kamaytiradi. O‘yinni yuqorida bayon qilinganidek tashkil etish orqali turli guruhdagi o‘quvchilarga tabaqalashtirilgan holatda yondoshiladi (mazkur ishga tayyorgarligini hisobga olgan holda). Shu bilan birga sinfdagi barcha o‘quvchilar bitta bir xil masalani bajarish bilan band bo‘ladi va sinf sharoitida ishni tekshirishni yengillashtiradi. Keyinchalik bu xil masalalar ustida ishlash mustaqil ish ko‘nikmalarining yuzaga kelishiga ko‘maklashadi. Mazmunan bir xil, lekin bajarish usuli bo‘yicha turlicha bo‘lgan o‘yinlar o‘quvchilarga tabaqalashtirgan holda yondoshuv uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Misol uchun "Darvozaga to‘p ur" o‘yinini ko‘rib chiqamiz: Doskaga futbol darvozasi chizilgan, to‘rga esa masalan, 12 soni yozilgan. Har bir o‘quvchiga mazkur javob bilan ma’lum bir vaqt ichida qo‘shishga oid mumkin qadar ko‘proq misollar tuzish masalasi beriladi. Bu xil o‘yinlar har bir o‘quvchiga 63 o‘z imkoniyatini ko‘rsatishga sharoit yaratadi. Ya’ni ayrim o‘quvchilar misolni yechishning 2-3 xil usulini, boshqalari 3-4 xil, uchinchi birlari esa barcha imkoniyatni topa oladi. Keyinchalik topilgan javoblarni birgalikda tahlil etish va ularni bir tizimga keltirish har bir o‘quvchining alohida imkoniyatining rivojlanishiga ko‘maklashadi. Amaliyotda jamoa va alohida (yakka) holda bajariladigan o‘yinlarga qaraganda guruh bo‘lib bajariladigan o‘yinlar nisbatan kam tarqalgan. Guruhli o‘yinlardan o‘quv jarayonida foydalanish ta’lim jarayonida tarbiyalash prinsipini amalga oshirishning muhim vositasi sanaladi. Guruhdagi qo‘shma faoliyat har bir o‘quvchining shaxsi shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan guruhli o‘yinlarda ma’suliyat va burch hissi, o‘zaro nazorat va o‘zaro yordam kabi fazilatlar shakllanadi. Ishni guruh bo‘lib bajarish shakli sinfda mehnat ijodiy sharoitni yaratishga ko‘maklashadi. Guruhli o‘yinlarni ikki o‘quvchi (bir partada) bajarishdan boshlagan ma’qul. Guruhli o‘yinlarga misollar keltiramiz. 1. "Sayohat" o‘yini. Juft bo‘lib o‘ynaladi. Har bir partaga bir varaq qog‘ozdan beriladi. o‘qituvchi doskada qog’ozni qanday joylashtirish kerakligini ko‘rsatadi. O‘ynayotganlardan biri haydovchi, ikkinchisi - sayohatchi bo‘ladi. Haydovchining qo‘lida qalam bo‘ladi. Sayohatchi unga qayerga olib borish kerakligini ko‘rsatadi: "10-uyga olib bor", haydovchi qalam bilan shu manzilga yo‘l chizadi. O‘yin shunday davom etadi... O‘yin qoidasi: Chizilgan chiziqni ikkinchi bor kesib o‘tmaslik lozim. Adashmasdan, aytilgan nomerga yetib borgan haydovchi yutib chiqadi. 64 2. "Ko‘pmi? Kammi? Chapgami? o‘nggami?" o‘yini. Ikki o‘quvchi o‘ynaydi. O‘ynovchilar raqamli ikkita kartochkalar to‘plamini aralashtiradi va stolning pastki chap tomoniga qo‘yadi. Tartib raqamiga ko‘ra hap bir kartochkani yuqoriga yoki pastga, chapga yoki o‘nga terib qo‘yadi (kam sonli bo‘lsa chapga, katta son bo‘lsa o‘ngga). Agar ishtirokchi qatorga qo‘yilgan kartochkani olsa, uni chetga surib qo‘yadi va yurishni o‘tkazib yuboradi. Oxirgi kartochkasini kim qo‘yib tugatsa o‘sha yutib chiqadi. 3. "Arifmetik" domino. Namuna: 2 7 - 3 4 2 + 5 7 2 · 3 va hokazo O‘yin uchun raqamlar va misollar yozilgan kartochkalar to‘plamini tayyorlash kerak bo‘ladi (buni o‘quvchilar yoki yuqori sinf o‘quvchilari tayyorlasa bo‘ladi). Kartochkalarga qo‘shuv, ayirishga (10, 20, 100 atrofida), ko‘paytirish yoki bo‘lishga oid turli variantlar yoziladi. Kartochkalar soni har bir o‘quvchiga taqsimlaganda 6-7 tadan to‘g’ri kelishi kerak. Har bir juft o‘quvchi uchun o‘qituvchi alohida konvertda kartochkalarni aralashtiradi. Ikki kishi o‘ynaydi. O‘yinni boshlagan o‘quvchi bitta kartochkani partaga qo‘yadi. Ikkinchi o‘quvchi o‘z kartochkasini unga nisbatan o‘ngga yoki chapga qo‘yishi kerak. Agar biror o‘quvchida kerakli kartochka bo‘lmasa yurishni o‘tkazib yuboradi. Kimki o‘z kartochkasini birinchi bo‘lib qo‘yib tugatsa, yoki kimning qo‘lida kam kartochka qolsa o‘sha yutib chiqadi. Ishni guruh shaklida tashkil qilishda muammo yuzaga keladi: Sinfni guruhga qanday bo‘lish mumkin. Ushbu muammoni o‘rganish shuni tasdiqladiki, turli darajada o‘zlashtiruvchi va bilimi turli bo‘lgan o‘quvchilar 65 guruhini birlashtirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek "Sayohatchi o‘yinida sayohatchi rolida kuchli bilimli o‘quvchi, haydovchi bo‘lib esa bo‘shroq o‘quvchi qatnashgani ma’qul. Bu holda kuchli o‘quvchi sherigining ishini nazorat qilib kerakli paytda yordam ham beradi. Juftliklar o‘rnini almashtirsa ham bo‘ladi. Muhimi, u yoki bu o‘yinning mazmuni va maqsadini hisobga olgan holda har bir o‘yin holati uchun uni tashkil etishning maqbul variantini belgilash kerak. Yuqoridagi № 2-3 o‘yinlarda musobaqa elementi mavjud. Ushbu holatda bir xil o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni bir guruhga birlashtirish maqsadga muvofiqdir. 4. Ish tezligiga ko‘ra shartli nomlanadigan "tezkor" o‘yinlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Turli xil musobaqalarga intilish o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Shu bois ayrim didaktik o‘yinlar shaxsiy birinchilik, guruh birinchilik uchun musobaqa shaklini olishi kerak. Bunday o‘yinlarda o’quvchi harakatchanlik tezligi va uni xatosiz bajarish orqali ta’minlanadi. Misol uchun shunday o‘yinlardan birini ko‘rib chiqamiz. "Shoshilgin-u, adashmagin" o‘yini. Doskaga murakkablik darajasi bir xil bo‘lgan uchta ustunda misollar yoziladi. Har bir qatordan bittadan uchta o‘quvchi chiqariladi. O‘qituvchining buyrug’i bilan o‘quvchilar misollarni yechib boshlaydi. Kim tez va xatosiz ishni bajarsa, o‘sha g’olib hisoblanadi. Izoh: Qolgan o‘quvchilar ish joyida o‘rtoqlarining ishini tekshiradi. 5. Shuningdek shartli ravishda universal o‘yinlarni ko‘rsatib o‘tamiz. Bunday o‘yinlar sirasiga har qanday mavzu, bo‘lim bo‘yicha boshlang’ich guruhlarning dasturining keng masalalari bo‘yicha ishlab chiqilishi mumkin. Va 66 bilimlarni tekshirish, ularni mustahkamlash, yangisini o‘rganish kabi turli maqsadlarda foydalansa bo‘ladi. "Qancha?", "Nima o‘zgardi?", "o‘yinchoqlar do‘koni", "Sonni toping", "Misolni toping" va boshqa ko‘pgina o‘yinlar o‘qituvchilarga yaxshi tanish bo‘lib universal o‘yinlar qatoriga kiradi. Didaktik va o‘quv uslubiy adabiyotlarda didaktik o‘yinlarning darsda boshqa faoliyat turlari tizimidagi o‘rnini belgilash to‘g‘risidagi masalaga muhim ahamiyat berilgan. Adabiy manbalarni tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, didaktik o‘yinlarning darsdagi o‘rnini aniqlashda darsning asosiy didaktik maqsadini, o‘quvchilar yoshining xususiyatini, aqliy faoliyat usullarining shakllanish zaruriyatini hisobga olish zarur. o‘yin holatlarining turli xillaridan darsning barcha bosqichlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Didaktik o‘yinlarni o‘tkazish o‘rni mazkur darsning maqsadi, uning nimaga mo‘ljallanganligiga bog‘liq holda belgilanadi. Didaktik o‘yinlardan darsda foydalanish tezligi bolalarning yoshi, o‘quv materialining mazmuniga bog‘liq va bir mavzudan ikkinchisiga, bir sinfdan ikkinchisiga almashadi. Olti-yetti yoshli o‘quvchilarning e’tibori turg’un bo‘lmaydi, shuningdek toqatsizroq bo‘lishadi va o‘yinga nisbatan esa qiziqishi kuchli. Shu bois, birinchi yarim yillikda har bir darsda 5-6 minutlik 1-2 tadan didaktik o‘yin o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda o‘qituvchi o‘yin va o‘quv kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy qobiliyatini tarbiyalashning maqbul qiyosini topishi kerak. Olti-yetti yoshlilarni o‘qitishda odatdagi o‘quv masalalaridan boshqacha usulda foydalanish kerak. Masalan, "javobi 6 chiqadigan ikki sonni qo‘shishga doir misol tuzing" degan ta’rifni boshqacha usulda berish kerak. Ya’ni, + = 6 ushbu 67 ko‘rinishdagi o‘girib qo‘yilgan kartochkalarning orqa tarafida qanday son yozilgan? deb berilsa, bolalar masalani ancha qiziqish bilan bajaradi. Bolalarning darsdagi faolligini oshirish, e’tiborini kerakli nuqtaga jamlay olish uchun ishga ularning yaxshi ko‘rgan ertak qaxramonlarini "jalb etish" kerak. Masalan, "Bilmasvoy misollarni yechdi, ammo bittasiga kuchi yetmadi... U yordam so‘rab kelibdi. Kelinglar unga yordam beramiz...", ..."Bilmasvoy yana hamma narsani chalkashtirib yubordi. U beshga uch qo‘shib yetti yozib qo‘yibdi, shu to‘g’rimi?" va hokazo. O‘yinlarning bunday tus olishi bolalar e’tiborini tezda qamrab oladi va ular masalani qiziqish bilan bajaradilar. Keyingi sinflarda ham o‘yinlar darsda ma’lum o‘rin egallashi lozim, lekin uni har bir darsda o‘tkazish shart bo’lmaydi. Bu paytda bolalarning odatdagi, o‘yinsiz masalalarga bo‘lgan qiziqishining shakllanish uslubiga ko‘proq e’tibor berish, o‘quvchilarni yanada jiddiy ishlarga tayyorlash kerak bo‘ladi. Lekin bolalar katta bo‘lib qoldi, endi o‘ynash kerak emas, faqat ishlash kerak degan tushuncha noto‘g‘ri bo‘ladi. Shu o‘rinda mashhur matematik Paskalning quyidagi gaplarini keltirish joiz: "Matematika fani shunchalik jiddiyki, uni ozgina qiziqarli qilish imkoniyatini boy bermaslik foydalidir". Agar 1- sinfda o‘quvchilarini o‘yin shakli ko‘proq qiziqtirgan bo‘lsa, keyingi sinflarda ularni o‘yinning mazmuni, natijasi ko‘proq qiziqtira boshlaydi. O’quvchilar o‘z imkoniyati va qobiliyatini ko‘rsatish imkoni bo‘lgan o‘yinlarda ishtirok etishga intilishadi. Download 1.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|